Jakoś tak się dziwnie składa, że najczęściej, gdy mówi się o staropolskiej tradycji i obyczajach, to nawiązuje się do czasów I RP, czyli Rzeczypospolitej Obojga Narodów, co samo w sobie jest nielogiczne, bo jak obojga nardów, to nie – jednego. Inna sprawa, że była to Rzeczpospolita Pięciorga Narodów: żydowskiego, ukraińskiego, białoruskiego, litewskiego i polskiego. W takiej sytuacji trudno było znaleźć wspólny mianownik dla tego multi-kulti potworka. A jednak znaleziono!

Polska piastowska była nowoczesnym państwem europejskim z silną władzą królewską, była monarchią stanową, w której wszystkie stany były w równowadze. Za Jagiellonów nastąpiła diametralna zmiana. Jeden stan, czyli szlachta, zdominował i podporządkował sobie pozostałe, a tym samym całe państwo. Jego ustrojem była tzw. demokracja szlachecka. I pod nią stworzono nową ideologię. Tą ideologią był sarmatyzm. Pojawił się on pod koniec XVI wieku, a więc po unii lubelskiej (1569), gdy powstało to nowe państwo, zwane oficjalnie Rzeczpospolitą Obojga Narodów. Wymyślono Sarmatów, którzy niby mieli zamieszkiwać tereny, na których w przyszłości miała powstać RON. W ten sposób szlachta, która była rozproszona na całym terytorium tego państwa, otrzymała wspólną tożsamość i stała się jego jedynym spoiwem. A żeby to spoiwo było bardziej zwięzłe, to szlachta ruska musiała przechodzić na katolicyzm. Bez wyjątkowej pozycji szlachty w tym państwie, unia polsko-litewska nie przetrwałaby nawet 10 lat.

Wikipedia tak we wstępie opisuje sarmatyzm:

Sarmatyzm – utrwalone przez działaczy polskiego oświecenia określenie ideologii przyjętej i propagowanej przez szlachtę polską od końca XVI do drugiej połowy XVIII wieku. Opierała się ona na przekonaniu, że szlachta polska pochodzi od Sarmatów – starożytnego ludu zamieszkującego początkowo tereny między dolną Wołgą a Donem.

Już Jan Długosz twierdził, że protoplastami Polaków byli starożytni Sarmaci, a wiek XVI legendę tę umocnił. Legenda głosiła, że w zamierzchłych czasach rycerskie plemię Sarmatów opuściło stepy czarnomorskie, opanowując tereny, na których z czasem powstać miała Rzeczpospolita Obojga Narodów. Zagarnąwszy te ziemie, rycerze sarmaccy ludność autochtoniczną obrócili w niewolników, zwanych teraz plebejami, a sami przekształcili się w szlachtę. Tylko szlachta jest wyłącznym potomkiem Sarmatów, ona jest „narodem”, do którego należeć powinno wyłączne kierownictwo w państwie. Sarmatyzm już w samym założeniu zawierał tendencje separatystyczne, odśrodkowe w stosunku do kultury ogólnoeuropejskiej, której wspólnym mianownikiem był humanizm. Idealizowanie przeszłości sarmackiej przez szlachtę skutkowało konserwatyzmem, który przejawiał się we wszystkich dziedzinach życia.

Sarmatyzm jako ideologia sankcjonował hegemonię szlachty nad innymi stanami społeczeństwa polskiego. Jak zauważał Jan Sowa, szlachta uznawała siebie za „grupę etnicznie i narodowo odmienną od chłopów i mieszczaństwa”, przyznając sobie jedyne prawo do kształtowania narodowości polskiej. Przedstawiciele szlachty nie dostrzegali nękających Rzeczpospolitą Obojga Narodów w XVII i XVIII wieku problemów gospodarczych. Stanisław Orzechowski w XVI wieku pisał na przykład: „Polska zewsząd doskonała jest tak, iż jej nic przydać ani ująć nic nie może”, a Wacław Rzewuski w 1756 roku deklarował: „nie masz pod słońcem narodu, który by z nami w szczęściu się zrównał”.

Sarmatyzm głosił anarchiczną wolność szlachty od obowiązków pełnionych wobec państwa, przywiązanie do wartości życia wiejskiego (motywowane dążeniem do osłabienia mieszczaństwa) oraz światopoglądowy partykularyzm. Zrazu odegrał ważną rolę w barokowej literaturze polskiej i miał ogromny wpływ na kształtowanie umysłowości, obyczajowości i ideologii polskiej szlachty. Według opinii Tadeusza Mańkowskiego: „teoria sarmackiej genezy narodu i państwa polskiego w tym świetle to nie mit, ani też bajanie niekrytycznych umysłów kronikarzy, lecz wyraz poszukiwania swojego «ja» przez bardziej oświecone warstwy narodu, poszukiwanie tradycji historycznych przez naród, który poczuł się na siłach i chce coś znaczyć, szukanie swego miejsca wśród innych narodów o odległej przeszłości”. Jednak w epoce saskiej, jak zauważa Marta Krajewska, „nurt zrodzony z historycznej legendy a będący afirmacją kultury narodowej stał się z biegiem czasu synonimem zacofania i ciemnoty”.

Wpływ sarmatyzmu można dostrzec we współczesnym społeczeństwie polskim. Do tradycji sarmackich nawiązuje myśl konserwatywna (Krzysztof Koehler, Jarosław Marek Rymkiewicz, pismo „Fronda”), a etos szlachecki jest wciąż obecny w kulturze popularnej (Trylogia Henryka Sienkiewicza oraz jej filmowe adaptacje).

xxx

Z kolei Wielka Encyklopedia Powszechna PWN (1962-1970) m.in. pisze:

Główne elementy tej ideologii stanowiły:

• nieograniczona wolność osobista szlachty
• ksenofobia
• samouwielbienie
• megalomania narodowo-stanowa połączona z wiarą w posłannictwo dziejowe
• nietolerancja
• dewocja
• orientalizacja obyczaju i upodobań estetycznych

Niechęć do cudzoziemców, mająca dawniej jedynie podłoże ekonomiczne, wyrosła teraz z postawy ideowej: szlachcic polski, głoszący hasła nieograniczonej wolności, z przerażeniem widział utwierdzające się dookoła monarchie absolutystyczne; ponieważ szlachta innych krajów „zdradziła ideały wolności rycerskiej”, trzeba się było odciąć od reszty Europy, z której szła zaraza „tyranii”. Stąd wyrosło przekonanie, że Polska ma najlepszy ustrój społeczno-polityczny, stąd samouwielbienie i megalomania.

Ponieważ w tych czasach prowadzono wojny z narodami niekatolickimi, urosło przekonanie, że prawdziwym Polakiem noże być tylko katolik. Wynikiem tego był odwrót od dawnej tolerancji religijnej i wzrastający ucisk różnowierców. Wzrosło przekonanie, że Polacy są narodem wybranym przez Boga, przeznaczonym do swoistej misji dziejowej jako przedmurze chrześcijaństwa przed nawałą muzułmańską. W parze z tym rósł fanatyzm religijny połączony z powierzchowną dewocją: odpusty, kalwarie, pielgrzymki do miejsc cudownych, procesje pokutnicze biczowników, koronacje obrazów kościelnych – były zjawiskami powszechnymi, zwłaszcza w czasach saskich. Jednocześnie obok ortodoksji religijnej szerzyła się wiara w gusła i zabobony, przekonanie o siłach nadprzyrodzonych wróżbitów i czarownic, których procesy stały się nagminne.

Sarmatyzm, jako zjawisko skomplikowane, zawierał w sobie mnóstwo sprzeczności. Afiszujący przepych występował obok jaskrawej nędzy, nieuctwo obok przejawów głębokiej wiedzy. W rezultacie sarmatyzm stał się przyczyną regresji politycznej i kulturalnej. Hasła wolności w praktyce przerodziły się w anarchię i przyniosły upadek znaczenia państwa („nierządem Polska stoi”).

xxx

Natomiast Stanisław Cynarski w pracy Sarmatyzm – ideologia i styl życia m.in. pisze:

Sarmackie hasła ekspansji

Przekonanie o sarmackim pochodzeniu Polaków stwarzało podstawę do przypisywania ich potomkom szczególnej roli dziejowej, którą mieli odegrać na wschodzie przez podporządkowanie sobie Moskwy. Wszak w całej Sarmacji europejskiej jedynie Moskwa nie należała do Polski. Marcin Paszkowski wyraźnie stwierdzał, że Polacy-Sarmaci są dziedzicami ziem nad Oką, Wołgą i Donem. Prawa do tych terytoriów zawdzięczali, zdaniem Paszkowskiego i innych pisarzy, pochodzeniu ze Wschodu, z Sarmacji. Rosjan nazywa on w Posiłku Bellony Sauromackiej (Kraków 1608) pasierbami Sarmatów, nie mającymi prawa do ziem starożytnej Sarmacji. Interwencja magnatów polskich i udział ich w dymitriadzie, a następnie wyprawa Zygmunta III, stały się zachętą do pism wzywających Sarmatów do podboju.

xxx

Jakub Niedźwiedź w pracy Sarmatyzm, czyli tradycja wynaleziona m.in. pisze:

Mit etnogenezy

Większość XX-wiecznych autorów twierdzi, że sarmacki mit etnogenetyczny jest kluczowy dla poczucia wspólnoty szlachty Rzeczypospolitej. Cytowany wcześniej Jacek Kowalski pisze, że w krótkim czasie „wszyscy szlachetni mieszkańcy Rzeczypospolitej utożsamili swoich przodków, a zatem i samych siebie – z Sarmatami”, a w swojej opinii nie jest ani pierwszy, ani odosobniony.

Tymczasem mit sarmacki nie był jedynym mitem etnogenetycznym w dawnej Rzeczypospolitej. Już w I połowie XVI wieku w latopisach litewskich pojawia się opowieść o rzymskim uchodźcy Palemonie, który wraz z trzystu towarzyszami opłynął Europę i osiedlił się na Litwie. Od Palemona miały się więc wywodzić najważniejsze rody litewskie. Opowieść tę podjął i spopularyzował Maciej Stryjkowski w swojej niezwykle poczytnej kronice (1582). W kolejnym stuleciu Palemon był już na Litwie powszechnie znany wśród wykształconej szlachty, m.in. dzięki pośrednictwu szkół jezuickich, zaś apogeum „palemonizmu” przypada na II połowę XVII i I połowę XVIII wieku. Szlachta i magnateria Wielkiego Księstwa Litewskiego odwoływały się więc w swoich tekstach nie do mitu sarmackiego, lecz palemońskiego.

Wiele wskazuje na to, że mit palemoński był w stosunku do mitu sarmackiego konkurencyjny, choć ta rywalizacja mogła mieć zmienną dynamikę. Przeszłość WKL, również ta mityczna, opowiadana przez historyków, mówców i poetów, stała się jednym z czynników integrujących szlachtę litewską i odróżniającą ją od szlachty koronnej. To poczucie odrębności historycznej było szczególnie ważne od II połowy XVII wieku, kiedy większość szlachty litewskiej mówiła już po polsku.

Inną genealogię przedstawiała szlachta ruska ze wschodnich terenów Korony. W literaturze II połowy XVI i I połowy XVII wieku pisarze ruscy z Wołynia lub Kijowszczyzny, tworzący po łacinie, po polsku i po ukraińsku, odwoływali się nie tyle do mitu sarmackiego, ile do tradycji Rusi Kijowskiej. Z kolei dla szlachty mającej korzenie niemieckie – z Prus Królewskich lub Inflant – tradycja sarmacka i palemońska były zupełnie zewnętrzne. Widać to np. w łacińskim panegiryku napisanym przez Józefa Bakę dla Jana Ludwika Platera z okazji objęcia przez niego urzędu wojewody inflanckiego w 1736 roku. Baka umieszcza jego przodków w Westfalii i Saksonii. Mimo braku sarmackich lub palemońskich antenatów XVIII-wieczni Platerowie chcieli się widzieć jako wierni synowie Rzeczypospolitej.

Etnogenetyczny mit sarmacki nie mógł być zatem spoiwem narodowym szlachty zamieszkującej dawną Rzeczpospolitą, jak chcieliby to widzieć liczni historycy i historycy literatury. Owszem, zapewne spajał on część szlachty koronnej i był podstawą wczesnonowożytnej polskiej tożsamości narodowej. Jednak Rzeczypospolitej nie zamieszkał wyłącznie naród Polaków. Choć nasza wiedza nie jest jeszcze w pełni zadowalająca, możemy mówić o co najmniej dwóch, o ile nie o trzech innych wczesnonowożytnych narodach tego państwa: litewskim, ruskim i może pruskim. Narody te miały własne mity etnogenetyczne i własne, odmienne od polskiej, narracje historyczne.

Przedmurze, spichlerz i szabla

Topos przedmurza (antemurale) Europy lub chrześcijaństwa w literaturze polskiej XVII wieku był wielokrotnie omawiany. Autorzy podejmujący tę kwestię udowodnili, że topos ten jest charakterystyczny nie tylko dla sarmatyzmu, występuje bowiem u innych narodów, m.in. u Węgrów, Wenecjan, Chorwatów itd. Również literatura ukraińska lub rosyjska końca XVII wieku podejmowała ten wątek. Widoczne jest to np. w poezjach ukraińskiego poety Łazarza Baranowicza, który wzywa Rusinów i Polaków do wspólnego pokonania Imperium Osmańskiego.

Topos (komunał, ogólnie przyjęty sąd – przyp. W.L.) przedmurza podkreślał wyjątkowość państwa na tle Europy. Podobną funkcję pełnił motyw europejskiego spichlerza, którym miała być Rzeczpospolita (a przynajmniej Korona). To przekonanie wyrażane w polskich tekstach z XVII wieku również nie było odosobnione, ponieważ podobne poglądy znajdziemy w literaturze węgierskiej. Jeszcze dziś niektórzy węgierscy historycy traktują topos przedmurza i spichlerza z całkowitą powagą: „Węgry stały się ostatnim bastionem chrześcijaństwa. Produkty rolnicze węgierskich równin (zboże i bydło) były tak samo kluczowe dla Europy, jak sławne kopalnie złota w Siedmiogrodzie”.

Być może warto byłoby jeszcze raz zastanowić się nad tym, jak funkcjonowały oba te toposy dawniej i jak funkcjonują dziś. Już pobieżny rzut oka pozwala nam powiedzieć, że nie są one specyficzne dla jednego narodu lub państwa, ale zapewne charakteryzują dużą część wschodniej i bałkańskiej części Europy, łącznie z Rosją. Na tę wspólnotę zwracali uwagę już dawno temu m.in. Jerzy Mańkowski, Endre Angyal i Janusz Maciejewski.

Ta wspólnota wschodnioeuropejska nie ogranicza się wyłącznie do idei. Dodaje się do niej podobieństwo stylu: męskiego stroju, fryzur, zarostu i broni. Taki „styl” bywa często określany jako staropolski lub sarmacki. Tymczasem dobrze urodzeni mieszkańcy całej wschodniej i południowej części kontynentu, zarówno szlachta, jak mieszczanie, używali bardzo podobnych, krzywych szabel, nosili podobne szerokie szarawary wpuszczane w wysokie buty, jeśli zaś byli zamożni, na wierzch zakładali długie suknie podbite drogim futrem. Również tzw. malarstwo sarmackie nie było cechą specyficzną sztuki Rzeczypospolitej, gdyż podobne reprezentacyjne portrety, przedstawiające wąsatych szlachciców z szablami i w szubach znajdziemy w Siedmiogrodzie, na Wołoszczyźnie, w Kijowie i Moskwie.

xxx

Sarmatyzm był więc zjawiskiem złożonym i niejednorodnym. Zaznaczył się we wszystkich dziedzinach życia. Jednak w wielu z nich nie ograniczał się do ziem Rzeczypospolitej, ale był charakterystyczny dla całej Europy wschodniej, co podkreśla Jakub Niedźwiedź, sugerując, że była to ideologia wymyślona. A skoro tak, to po co ją wymyślono i kto tego dokonał? Wydaje się, że odpowiedzi na to pytanie udziela Stanisław Cynarski, który pisze, że ideologia ta usprawiedliwiała ekspansję na wschód i dążenie do podporządkowania sobie Moskwy. I te sarmackie hasła ekspansji na wschód są charakterystyczne tylko dla Rzeczypospolitej. Bo każde działanie, każda próba ekspansji musi mieć jakąś podbudowę ideologiczną. I prawdopodobnie na użytek polityki wymyślono teorię o Sarmatach, zamieszkujących kiedyś obszar całej Europy wschodniej. A kto tego dokonał? Najlepsi na świecie scenarzyści i reżyserzy, mistrzowie w kreowaniu wszelkiego rodzaju konfliktów.

xxx

Inaczej pochodzenie szlachty opisuje Norman Davies w swojej książce Boże igrzysko (1999). Oczywiście źródłem dla niego są prace polskich historyków, których zresztą obficie cytuje. Pisze on m.in.:

A zatem, mimo że szlachta wymyślała najbardziej fantastyczne legendy na temat swego sięgającego dalekiej przeszłości pochodzenia, był to w gruncie rzeczy stan, który wyłonił się najpóźniej. W XVI w. wciąż jeszcze udoskonalała prawa i instytucje, które miały zadecydować o jej supremacji w następnym okresie. Nikt jednak nie może na serio poddawać w wątpliwość faktu, że za życia Rzeczypospolitej polsko-litewskiej szlachta odgrywała pierwszoplanową rolę w życiu politycznym, społecznym i kulturalnym. Zorganizowała państwo tak, aby odpowiadało jej interesom, a wszystkie inne stany zaprzęgła do realizacji własnych celów. Jeśli w wyniku polityki tolerancji religijnej czasem nazywano Polskę i Litwę rajem żydów, jeszcze słuszniej można by ją nazwać rajem szlachty. Ci, którzy ją krytykowali, dodawali, iż oznaczało to, że była także czyśćcem mieszczan i piekłem chłopów.

Wobec braku pewnych informacji, badania nad początkami szlachty od dawna odznaczają się dużą liczbą wątpliwych hipotez. Jedna z takich teorii rozważa możliwość obcej inwazji w czasach prehistorycznych. Zrodziła się z chęci ukucia teorii na modłę zwycięstwa Normanów w Anglii czy Waregów w Rosji i znajduje niewielkie potwierdzenie w faktach. Inna podobnego typu teoria podkreśla znaczenie rodów; w XIX w. cieszyła się ona dużym uznaniem. Twórcami jej byli uczeni, którzy interesowali się głównie folklorem niemieckim, dopiero później zastosowano ją do historii krajów słowiańskich i Polski. Jej podstawowa hipoteza brzmiała, że zarówno państwo, jak i społeczeństwo powstały na drodze fuzji licznych spokrewnionych ze sobą rodów, które poprzednio żyły w stanie naturalnej wolności. Sugerowała ona, że wcześni władcy słowiańscy – z książętami piastowskimi włącznie – nie byli niczym więcej, jak tylko wodzami plemiennymi (starosta rodowy) lub naczelnikami (nadpatriarcha) oraz że szlachta wywodziła się z rodów czystych pod względem etnicznym, podczas gdy stany niższe były skutkiem mieszania się rodów z niewolnikami, jeńcami i cudzoziemcami. Podejmowano próby przyrównywania szlachty nie tylko do niemieckiego „Geschlechtsverband” i bałkańskiej „rozszerzonej rodziny”, czyli zadrugi, ale również do prawa brehonów w Irlandii i do klanów górali szkockich.

Teoria rodów znalazła duże poparcie w specyficznych cechach polskiej heraldyki. W Polsce herbów nigdy nie nadawano, ani pojedynczym osobom – jak w Anglii – ani też pojedynczym rodzinom – jak w Niemczech – ale jedynie większym grupom ludzi, którzy mieli wspólną tarczę herbową, zawołanie i godło. Polski szlachcic nie miał więc własnego herbu. Herb, którego używał, dzielił z dziesiątkami innych, którzy nawet nie musieli być z nim spokrewnieni. Taka wspólnota herbowa była w Europie zjawiskiem wyjątkowym. Co więcej, użycie słowa ród na określenie grupy heraldycznej nieuchronnie wzmacniało błędne wrażenie, że podstawę więzi stanowiło pokrewieństwo.

Hipotezą być może najbardziej przekonywającą jest ta, która pojawienie się rodów herbowych wiąże z inną wyjątkową cechą sposobu życia polskiej szlachty, a mianowicie „naganą szlachecką”. W Polsce nie istniało kolegium heraldyczne, nie było też żadnej cieszącej się publicznym autorytetem instytucji, gdzie trzymano by do publicznego wglądu rejestry nadania tytułu i herbów szlacheckich. Jeśli czyjś tytuł do szlachectwa został zakwestionowany, jedynym miejscem, w którym mógł dowieść swych racji, były sądy. W takich przypadkach – szczególnie częstych w XV w. – od pozwanego wymagano przedstawienia sześciu zaprzysiężonych świadków, którzy mogliby potwierdzić jego szlacheckie pochodzenie wstecz do trzech pokoleń, ze strony zarówno ojca, jak i matki. Jeśli mu się to udało, otrzymywał od sądu odpowiednie zaświadczenie. Jeśli nie – groziły mu najsurowsze kary. Jednak bez względu na to, czy się udało, czy nie, było to przecież ogromnie kłopotliwe i upokarzające. Można też z dużym prawdopodobieństwem założyć, że ród herbowy powstał po to, aby uchronić swych członków przed koniecznością stawania w obliczu takiej próby. Wiążąc się z publicznym stowarzyszeniem powszechnie znanych osób, szlachcic mógł się ustrzec od złośliwych poddających w wątpliwość jego rangę i status. W niezbyt prawdopodobnym przypadku ewentualnych prześladowań, mógł zawsze liczyć na to, że wśród członków jego rodu znajdzie się sześciu takich, którzy wystąpią jako świadkowie w jego obronie. Z takiego punktu widzenia „ród herbowy” tworzył coś w rodzaju towarzystwa wzajemnej adoracji. Służył interesom zarówno stanu szlacheckiego jako całości, jak i interesom jego poszczególnych członków; eliminował też potrzebę istnienia kolegium heraldycznego, do którego król lub jego urzędnicy mogli byli się odwoływać, stosując je jako narzędzie kontroli.

Jedną z konsekwencji „wspólnoty herbowej” była niezwykła prostota aspektu technicznego polskiej heraldyki. Nie trzeba było śledzić zawiłych labiryntów dziedziczności i małżeńskich związków ani też modyfikować czy tworzyć nowych herbów w miarę rozwoju zmieniających się wciąż wydarzeń. Nie znano sztuki opisywania i zestawiania herbów, nie stosowano rozróżnienia między starszą i młodszą linią rodu. Każdy ród miał jedno proste godło, jedną dewizę i jeden herb, które przez wieki pozostawały nie zmienione. Wszystkie herby, jakie kiedykolwiek istniały, dadzą się pomieścić w jednym dość szczupłym tomie.

xxx

Sarmatyzm nie był ideologią czy zjawiskiem polskim. Pojawił się dopiero po powstaniu Rzeczypospolitej Obojga Narodów, gdy szlachta uzyskała dominującą pozycję w tym nowym państwie. Ukształtował on ją w sensie mentalnym, ale jego oddziaływanie przeniosło się na nowe społeczeństwo, które wyłoniło się po powstaniu styczniowym i po I wojnie światowej. Było to społeczeństwo wieloetniczne ze znacznym odsetkiem ludności o wschodniej mentalności z byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego oraz z Rosji z okresu Królestwa Polskiego. I do dziś sarmatyzm jest obecny w świadomości przeciętnego „Polaka”. W dużym stopniu przyczyniła się do tego popularyzacja epopei narodowej – „Pana Tadeusza” i Trylogii oraz odwoływanie się do tradycji I RP, jako polskiej tradycji. Tematyka Polski piastowskiej praktycznie nie istnieje. Trudno oczywiście mówić o tradycji piastowskiej, bo byt tego państwa został przerwany dawno temu i jeśli nawet była takowa, to uległa ona zatarciu. Tak jak Ukraińcy nie mają żadnej tradycji poza banderowską, tak współcześni „Polacy” nie mają innej poza sarmatyzmem, bez którego poznania nie można zrozumieć mentalności polskiego społeczeństwa oraz obecnej polskiej rzeczywistości.