W poprzednim blogu (Kredyt hipoteczny) cytowałem fragment artykułu ze strony internetowej Myśli Polskiej, w którym autor napisał: Jeśli nie dnia, to przynajmniej nie ma tygodnia, w którym nie potwierdzałoby się, że obecne terytorium Polski będzie służyło także narodowi ukraińskiemu. A skoro tak, to wypada sobie zadać podstawowe pytanie: Czym jest ukraińskość i czy ukraińskość to nienormalność?
Zapewne mało osób wie, że wspólne państwo polsko-ukraińskie istniało przez ponad 200 lat. Tak było od unii lubelskiej w 1569 roku do pierwszego rozbioru w 1772 roku. Bezpośrednio przed unią lubelską wydzielono z Wielkiego Księstwa Litewskiego województwo podlaskie, bracławskie, Wołyń i Kijowszczyznę i wcielono je do Korony. To było to wspólne państwo polsko-ukraińskie, które nadal nazywano Koroną. Dlaczego tak się stało, że połączono ze sobą tak odmienne byty? Różniły je poziom życia gospodarczego i społecznego, ustrój i wyznanie. Takie łączenie wody z ogniem musiało od początku rodzić problemy i tak też się stało. I prawdopodobnie pomysłodawcom tego projektu właśnie o to chodziło.
Rzeczpospolita po unii lubelskiej w 1569 roku; źródło: Wikipedia.
Powstania na Ukrainie to był jakby znak firmowy tego kraju. W sumie było ich dziewięć. Od pierwszego powstania Kosińskiego (1591-1593) do ostatniego – Paleja (1702-1704). Najsłynniejsze to oczywiście powstanie Chmielnickiego (1948-1657). I to właśnie powstanie opisuje Sienkiewicz w powieści Ogniem i mieczem. Jest to niewątpliwie najlepsza część całej Trylogii. Sienkiewicz jej genezę tak wyjaśniał: powstała ona „z rozczytywania się w kronikach i pamiętnikach z epoki, którą odczuwałem artystycznie mocniej niż inne okresy dziejów, i z chęci pokrzepienia serc”. Powiedział też, że wszystkie postacie z Trylogii są autentyczne, żadnej sobie nie wymyślił. Można więc po części traktować ją jako dokument epoki. Niektóre opisy wydają się tak wyraziste, że aż trudno uwierzyć, by autor zmyślał. Jak ten poniżej:
Panu Skrzetuskiemu nie było danym widzieć bitwy, gdyż wraz z taborem został w Korsuniu. Zachar umieścił go w rynku, w domu pana Zabokrzyckiego, którego czerń poprzednio powiesiła – i postawił straż z niedobitków Mirhorodzkiego kurzenia, bo tłuszcza ciągle rabowała domy i mordowała każdego, kto się jej wydał Lachem. Przez wybite okna widział pan Skrzetuski gromady pijanych chłopów, krwawych, z pozawijanymi rękawami koszul, włóczących się od domu do domu, od sklepu do sklepu i przeszukujących wszystkie kąty, strychy, poddasza; od czasu do czasu wrzask straszliwy oznajmiał, że znaleziono szlachcica, Żyda, mężczyznę, kobietę lub dziecię. Wyciągano ofiarę na rynek i pastwiono się nad nią w sposób najstraszliwszy. Tłuszcza biła się ze sobą o resztki ciał, obmazywała sobie z rozkoszą krwią twarze i piersi, okręcała szyje dymiącymi jeszcze trzewiami. Chłopi chwytali małe Żydzięta za nogi i rozdzierali wśród szalonego śmiechu tłumów. Rzucano się i na domy otoczone strażą, w których zamknięci byli znakomici jeńcy, zostawieni przy życiu dlatego, że spodziewano się po nich znacznego okupu. Wówczas Zaporożcy lub Tatarzy stojący na straży odpierali tłum, grzmocąc po łbach napastników drzewcami od pik, łukami lub batami z byczej skóry. Tak było przy domu pana Skrzetuskiego. Zachar kazał ćwiczyć chłopstwo bez miłosierdzia, a Mirhorodcy spełniali z rozkoszą rozkaz. Niżowi bowiem przyjmowali chętnie w czasie bitew pomoc czerni, ale pogardzali nią bez porównania więcej od szlachty. Przecie niepróżno zwali się „szlachetnie urodzonymi Kozakami!” Sam Chmielnicki darowywał potem niejednokrotnie znaczną ilość czerni Tatarom, którzy gnali ją do Krymu i stamtąd sprzedawali do Turcji i Azji Mniejszej.
Tłum więc szalał na rynku i dochodził do tak dzikiego opętania, że w końcu począł się wzajemnie mordować. Dzień zapadł. Zapalono całą jedną stronę rynku, cerkiew i dom parocha. Szczęściem wiatr zwiewał ogień ku polu i przeszkadzał szerzeniu się pożaru.(…)
I dalej pisze:
Rozbójniczy ruch Zaporoża i ludowe powstanie ukraińskiej czerni potrzebowały jakichś wyższych haseł niż rzeź i rozbój, niż walka z pańszczyzną i z magnackimi latyfundiami. Zrozumiał to dobrze Chmielnicki i korzystając z tlejących się rozdrażnień, z obopólnych nadużyć i ucisków, jakich nigdy w onych surowych czasach nie brakło, socjalną walkę zamienił w religijną, rozniecił fanatyzm ludowy i zaraz w początkach przepaść między oboma obozami wykopał – przepaść, którą nie pergaminy i układy, ale krew tylko mogła wypełnić.
I pragnąc z duszy układów, siebie tylko i własną potęgę chciał ubezpieczyć – a potem?… Co miało być potem, hetman zaporoski nie myślał, a w przyszłość nie patrzył i nie dbał o nią.
x
Były też trzy powstania kozackie na terenie Rosji. Ostatnie – Pugaczowa (1773-1775). Po nim caryca Katarzyna II zlikwidowała Sicz Zaporoską. Ziemie Zaporoża nadano szlachcie rosyjskiej, wywodzącej się po części z rodzin kozackich.
Kozacy niby zniknęli, ale jakby nie do końca. Pojawili się ich następcy – hajdamacy. Dali o sobie znać w 1734, w 1750 i w 1768 roku jako sprawcy największej i najbardziej krwawej rebelii – koliszczyzny. Później zrywy hajdamaków zdarzały się rzadziej i nie były tak gwałtowne jak wcześniej.
Hajdamacy (z tur. hajdmak – rabować, grabić, ścigać, pędzić) – uczestnicy zbrojnych napadów rozbójniczych na terytorium Ukrainy Prawobrzeżnej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Wywodzili się ze zbiegłego ukraińskiego chłopstwa, zubożałych mieszczan, Kozaków zaporoskich. Łączyła ich wspólna profesja. Na co dzień działali w luźnych grupach trudniących się rozbojem i napadami. – Wikipedia.
Koliszczyzna – powstanie chłopskie pod przywództwem Maksyma Żeleźniaka i Iwana Gonty skierowane głównie przeciwko szlachcie polskiej oraz ludności żydowskiej i duchowieństwu. Trwało od czerwca do lipca 1768 roku na Ukrainie prawobrzeżnej i przejawiało się masowymi pogromami Polaków, Żydów, duchowieństwa rzymskokatolickiego i unickiego, z których to pogromów największe rozmiary osiągnęła rzeź humańska. Powstanie zostało stłumione przez wojska rosyjskie i polskie. Liczbę ofiar koliszczyzny szacuje się na 100 000 do 200 000 zamordowanych.
Słowo „koliszczyzna” ma różne znaczenie, m.in. pochodzi ono od okrzyku „Koli! Koli!” (Kłuj), który miał być słyszany podczas mordów. Oznaczało też ono na Naddnieprzu rzeźników wyspecjalizowanych w zabijaniu świń. – Wikipedia.
W czerwcu 2018 roku ukazał się w tygodniku Polityka artykuł 250 lat po rzezi humańskiej. Poniżej fragment:
Rankiem 21 czerwca na spotkanie Kozaków wyszli z chlebem i solą najbardziej szanowani obywatele w otoczeniu miejscowych urzędników. Zgromadzeni pod Humaniem chłopi nie czekali jednak na ich zaproszenie. Wdzierając się za mury, dali początek trwającej dwa dni rzezi. Żydom obcinano ręce i uszy, wyciągano ich z piwnic i domów. Polskich szlachciców przywiązywano do pala, bito, kłuto spisami, by na koniec dobić nożem lub wystrzałem z broni palnej. Uczniowie ze szkoły bazylianów byli torturowani. Sceną największych zbrodni stały się miejscowe świątynie. Nie mogąc sforsować drzwi synagogi, Kozacy podciągnęli na miejsce armaty i ostrzelali ją ze wszystkich stron. Wyniesione stamtąd zwoje Tory chłopi rozłożyli na ulicach i jeździli po nich końmi. Uciekające w panice rodziny szlacheckie chowały się po piwnicach, rowach, zaroślach, skąd były wywlekane, pędzone i gromadzone na placu targowym, by tam dokonać żywota.
Przed niesławnym 1768 r. hajdamacy pojawiali się i znikali, ale nie stanowili problemu natury politycznej. Na miano przełomu zasługuje moment przyjęcia przez nich haseł obrony prawosławia i usunięcia polskiej szlachty z tamtych ziem. Stało się tak za sprawą dwóch splecionych ze sobą wydarzeń. Pierwszym była bezpardonowa rywalizacja, jaką na Rusi toczyły Kościoły prawosławny oraz grekokatolicki. Wschodni katolicy, zwani unitami, byli w drugiej połowie XVIII w. prawdziwą potęgą. Pod względem liczby parafii stanowili największą w Rzeczpospolitej wspólnotę wyznaniową, większą nawet od rzymskiego katolicyzmu.
Hasła wzywające do walki z unitami głosiło wielu prawosławnych duchownych. Jednym z najbardziej wpływowych i charyzmatycznych był ihumen monasteru motronińskiego Melchizedek Znaczko-Jaworski, mianowany przez moskiewskiego patriarchę namiestnikiem Cerkwi na Prawobrzeżnej Ukrainie. Jego kazania piętnujące duchowieństwo i wiernych Kościoła unickiego jako zdrajców padły na podatny grunt za sprawą zawiązanej w marcu 1768 r. konfederacji barskiej. Garnąca się pod ich sztandary szlachta katolicka obrała sobie za cel powstańczą walkę przeciwko wpływom Rosji. Opierając się na hasłach obrony Kościoła katolickiego i rozprawy ze zdrajcami ojczyzny, wzbudzili wielki niepokój wśród Rusinów. Po ziemiach ukrainnych lotem błyskawicy rozniosły się pogłoski o okrucieństwach konfederatów i nawracaniu miejscowych siłą, co jeszcze mocniej zaogniło stosunki w kresowym kotle. Wymowna była skarga, jaką na konfederatów wnieśli mieszczanie z Kaniowa: „Po całej Ukrainie czynili różne niepokoje i okrucieństwa, więc takimi nieprzystojnymi uczynkami dali podstawy hajdamactwu”.
x
Czym było to powstanie? Co do tego opinie historyków są podzielone i nie ma jednoznacznej oceny. Wikipedia zamieszcza ich kilka. Najlepsza, według mnie, jest ta:
Tadeusz Korzon zacytował opinię Stanisława Augusta o genezie koliszczyzny, uzupełniając ją:
Fanatyzm grecki i niewolniczy walczy ogniem i mieczem z fanatyzmem katolickim i szlacheckim… To pewna, że bez konfederacyi Barskiej nie byłoby tego nowego nieszczęścia. Poprawiwszy ostatnie zdanie, czyli raczej, dodawszy do niego dwa wyrazy: bez hasła religijnego w konfederacyi Barskiej, otrzymamy najtrafniejszą i z najpoważniejszego źródła pochodząca wskazówkę do zrozumienia stanu umysłów i przyczyn klęski Humańskiej. W szczegółach sprawa ta modyfikuje się o tyle, że wezwanie do krwawego dzieła wyszło zza Dniepru, spoza granicy rosyjskiej, moralnym zaś sprawcą jego był Melchizek-Znaczko Jaworski.
xxx
Konfederacja barska to było dzieło masonów, głównie francuskich. Henryk Rolicki w książce Zmierzch Izraela (1932) pisał: Stwierdzę tylko, że skoro – w myśl utartych poglądów – dziełem wolnomularstwa jest Bar, Konstytucja 3-go Maja i Insurekcja Kościuszkowska, to także jej rachunek obciążają polityczne skutki tych dzieł: Pierwszy Rozbiór, Drugi Rozbiór i Trzeci Rozbiór.
Na podstawie przytoczonych przykładów widać jaką mieszanką wybuchową są antagonizmy wyznaniowe i społeczne. Czy zatem ukraińskość to nienormalność? Obawiam się, że jest to czymś o wiele bardziej niebezpiecznym, bo nieobliczalnym. Ktoś może powiedzieć, że współcześni Ukraińcy są inni. Może są. A jeśli – nie? Już mamy pierwsze oznaki tego, że jednak nie są inni. Tak łatwo ich podburzyć, wzbudzić w nich emocje, te złe emocje. A warto jeszcze pamiętać o tym, że mamy w Polsce prawosławnych, nie tylko rytu kijowskiego, ale i moskiewskiego. Siedzimy na beczce prochu. I mam takie wrażenie, że mało kto zdaje sobie z tego sprawę, że najgorszym, co może nas spotkać to nie wojna, to wojna domowa. To już jest wspólne państwo polsko-ukraińskie z przewagą żywiołu ukraińskiego.
Dziś 3 maja. To nasze, hucznie obchodzone po 1989 roku święto, a tu jakoś cicho. Na Interii nic, na Wirtualnej Polsce nic, na Onet też nic. Dalej nie szukałem. Znaczy to, że już żyjemy na zachodniej Ukrainie, choć z drugiej strony, pojawiły się na ulicach biało-czerwone flagi. Jakoś tak się dziwnie składa, że ten zestaw barw bardziej mi odpowiada niż niebiesko-żółty. To wszystko nie zmienia jednak faktu, że przed Ukrainą, w naszej rzeczywistości, nie da się uciec, a poznawanie wroga to podstawa przetrwania dla tych, którzy chcą przetrwać.
Rzeź humańska jest raczej mało znanym epizodem w historii Polski i być może nie warto by było do niej wracać, gdyby nie fakt, że jej główni sprawcy są bohaterami na Ukrainie i stawia się im pomniki. Wobec faktu przebywania na terenie Polski kilku milionów Ukraińców, wypada przybliżyć sobie tamte wypadki. Może dzięki ich znajomości łatwiej będzie zrozumieć to, co stało się na Wołyniu, bo okrucieństwo w obu wypadkach było podobne.
Zaporoże znajdowało się pomiędzy południowo-wschodnimi kresami Wielkiego Księstwa Litewskiego a granicą Kaganatu Krymskiego Tatarów, wywodzących się z Azji. Byli oni największymi wrogami Kozaków. Do Europy dotarli wraz Mongołami. Batu-chan, wnuk Czyngis-chana, podbija około 1236 roku Ruś Kijowską i powstaje Złota Orda – niezależne królestwo Tatarów. Jego następcy rządzili tym państwem do połowy XV wieku. Po tym okresie następuje jego rozpad na na trzy różne kaganaty: krymski, astrachański i kazański. Natomiast wschodnio-słowiański ośrodek władzy przesuwa się stopniowo z Kijowa do Moskwy. I tak powstaje Wielkie Księstwo Moskiewskie, kończące mongolską dominację na tym terenie. Ponieważ natura nie znosi próżni, gdy jedno państwo chyliło się ku upadkowi, a drugie dopiero rosło w siłę, na ziemi, w pewnym sensie, niczyjej powstała społeczność kozacka, która nie podlegała żadnej władzy zwierzchniej. Tak się ukształtowała i taką pozostała do dziś.
W XVI wieku Rzeczpospolita i Kozacy mieli ten sam cel. I jedni i drudzy chcieli podbić Tatarów krymskich. Szlachta wynajmowała Kozaków do obrony jej południowo-wschodnich granic. Byli to tzw. Kozacy rejestrowi i byli opłacani jako wojsko najemne. Ale było też sporo Kozaków nierejestrowych, którzy zdobywali środki do życia w sposób niekontrolowany. Od czasu do czasu najeżdżali Tatarów krymskich, co zakłócało relacje Rzeczpospolitej z Imperium Osmańskim. Szlachta chciała z nich zrobić chłopów, a Kozacy nie chcieli nimi być. Ten opór stawał się często przyczyną powstań kozackich. W sumie było ich dziewięć. Od pierwszego powstania Kosińskiego (1591-1593) do ostatniego – Paleja (1702-1704).
Były też trzy powstania kozackie na terenie Rosji. Ostatnie – Pugaczowa (1773-1775). Po nim caryca Katarzyna II zlikwidowała Sicz Zaporoską. Ziemie Zaporoża nadano szlachcie rosyjskiej, wywodzącej się po części z rodzin kozackich.
Kozacy niby zniknęli, ale jakby nie do końca. Pojawili się ich następcy – hajdamacy. Dali o sobie znać w 1734, w 1750 i w 1768 roku jako sprawcy największej i najbardziej krwawej rebelii – koliszczyzny. Później zrywy hajdamaków zdarzały się rzadziej i nie były tak gwałtowne jak wcześniej.
Kim byli hajdamacy i co to takiego koliszczyzna, Wikipedia opisuje to tak:
Hajdamacy
Hajdamacy (z tur. hajdmak – rabować, grabić, ścigać, pędzić) – uczestnicy zbrojnych napadów rozbójniczych na terytorium Ukrainy Prawobrzeżnej w Rzeczypospolitej Obojga Narodów w XVIII wieku. Wywodzili się ze zbiegłego ukraińskiego chłopstwa, zubożałych mieszczan, Kozaków zaporoskich. Łączyła ich wspólna profesja. Na co dzień działali w luźnych grupach trudniących się rozbojem i napadami.
Tworzyli niezorganizowane grupy (na czele większych „oddziałów” rozbójników stał ataman), które napadały w celach rabunkowych na miasteczka, dwory i klasztory, posiadłości dzierżawców i bogatych chłopów, w wielu wypadkach mordując polską szlachtę, księży rzymskokatolickich i unickich, żydowskich karczmarzy i lichwiarzy. Hajdamacy mieli dobre stosunki z chłopami, a to że ich nie atakowali przysparzało im popularności. To powodowało, że chłopi często z nimi współpracowali dostarczając im schronienia i informacji. Hajdamacy dokonywali swoich wypraw łupieżczych organizując się głównie na Zaporożu, skąd przechodzili na Kijowszczyznę i tutaj pozyskiwali miejscową czerń. Taktyka napadów opierała się na wypracowanych przez wieki metodach stepowego rozbójnictwa. W bezpiecznym miejscu Kozacy zakładali tzw. „kosz” (obóz), skąd wypuszczano zagony w celach rabunkowych. Po zakończeniu grabieży wycofywano się zazwyczaj w rozproszeniu, wykorzystując znakomitą znajomość terenu, co pozwalało unikać ewentualnych walk na otwartym polu.
Przyjmuje się, że ofiarą ich padło w czasie koliszczyzny (1768) ponad 100 tys. osób. Nieliczne oddziały polskie na Naddniestrzu oraz prywatne armie magnatów nie dawały sobie rady, tak że wzywano parę razy na pomoc armię Imperium Rosyjskiego. Po zwycięstwach nad hajdamakami byli oni surowo karani za swoją działalność, często okaleczani lub skazywani na na karę śmierci.
Koliszczyzna
Koliszczyzna – powstanie chłopskie pod przywództwem Maksyma Żeleźniaka i Iwana Gonty skierowane głównie przeciwko szlachcie polskiej oraz ludności żydowskiej i duchowieństwu. Trwało od czerwca do lipca 1768 roku na Ukrainie prawobrzeżnej i przejawiało się masowymi pogromami Polaków, Żydów, duchowieństwa rzymskokatolickiego i unickiego, z których to pogromów największe rozmiary osiągnęła rzeź humańska. Powstanie zostało stłumione przez wojska rosyjskie i polskie. Liczbę ofiar koliszczyzny szacuje się na 100 000 do 200 000 zamordowanych.
Słowo „koliszczyzna” ma różne znaczenie, m.in. pochodzi ono od okrzyku „Koli! Koli!” (Kłuj), który miał być słyszany podczas mordów. Oznaczało też ono na Naddnieprzu rzeźników wyspecjalizowanych w zabijaniu świń.
Bezpośrednim inicjatorem buntu był Maksym Żeleźniak, poddany rosyjski, który wzywał do antypolskich wystąpień, powołując się przy tym na fikcyjny ukaz Katarzyny II, tzw. Złotą Hramotę, w którym caryca miała nakazywać wypędzenie z Ukrainy prawobrzeżnej polskiej szlachty, Żydów oraz kapłanów unickich. Żeleźniak sformował swój pierwszy większy oddział w Chłodnym Jarze w pobliżu Monasteru Motronińskiego, którego przełożonym był Melchizedek (Znaczko-Jaworski). Wkrótce zaczęli dołączać do niego inni przybywający z Siczy Kozacy zaporoscy, a następnie, już po wyruszeniu z obozu, miejscowi chłopi ruscy.
Pod koniec czerwca 1768 roku zbrojne watahy dotarły pod leżące nad rzeką Umanką miasto Humań, należące do Franciszka Salezego Potockiego, wojewody kijowskiego. Miejscowość była dobrze ufortyfikowana, wzmocniona nową palisadą i trzema bastionami. Obronny charakter miasta wiązał się przede wszystkim z jego rolą centrum handlowego. Przywileje dla mieszczan i okolicznych chłopów czyniły z niego ważny ośrodek gospodarczy, skłaniający do osiedlania się i zapewniający trwały rozwój. Autorzy „Słownika geograficznego Królestwa Polskiego…” pisali później, że o ile jeszcze w XVII wieku Humań przynosił około 30 000 zł dochodu, o tyle w XVIII wieku były to już miliony. Żyła złota w dobrach Potockiego wymagała jednak silnej obrony. Zapewniać ją miał ponad 100 osobowy garnizon wzmocniony pułkiem milicji kozackiej złożonym z blisko 2 tys. żołnierzy. Do dyspozycji obrońców miało być również ponad 30 armat. Nie można się więc dziwić, że uciekając przed koliszczyzną, miejscowa szlachta i Żydzi chroniła się mieście nad Umanką. Wszyscy byli pewni, że Humań da odpór oddziałom hajdamackim. Zapomniano przy tym o przysłowiu, że walczyć Kozakami przeciw Kozakom, to jak orać wilkiem.
Kiedy hajdamacy zbliżyli się do Sokołówki – wsi położonej o kilka kilometrów od Humania – Kozacy stacjonujący w mieście rozpoczęli przygotowania do obrony. Na ich cele stał Iwan Gonta – syn ruskiego chłopa – zaufany żołnierz Potockiego. Jeszcze w trakcie przygotowań do dowódcy kozackiego doszły plotki, że komendant miasta – Rafał Despot Mładanowicz – ukrył przed nim listy Franciszka Salezego, w których właściciel obiecał Goncie dwie wioski w zamian za skuteczną obronę miasta. Iwan potraktował to jako osobistą zniewagę. Nie zważając na dotychczasowe zaufanie Potockiego rozpoczął negocjacje z Żeleźniakiem sugerując możliwość przejścia Kozaków na stronę buntowników. 21 czerwca dobito targu – Gonta wraz z całym pułkiem przeszedł na stronę hajdamacką kierując armaty przeciw bezbronnemu miastu.
Mładanowicz próbował dać opór, zdawał sobie jednak sprawę z beznadziejnego położenia obrońców. Rozpoczęto rozmowy pokojowe. W zamian za oddanie miasta buntownikom obrońcy i mieszkańcy mieli odejść wolno. Komendant zgodził się na warunki otwierając przez hajdamakami bramy. Żeleźniak i Gonta nie zamierzali respektować umowy. Zbrojne bandy wpadły do miasta rozpoczynając krwawą rzeź przerażonych mieszkańców i chroniącej się w Humaniu szlachty. Zbombardowano także tutejszą synagogę, w której zgromadzili się lokalni Żydzi. Tysiące zginęło pod jej gruzami. Jak pisali świadkowie, krew wylewać się miała przez próg świątyni. Tych którzy uniknęli śmierci łapano i obcinano uszy i ręce. Wymordowano także księży katolickich i unickich. W pień wycięto także kilkuset uczniów szkoły bazyliańskiej. Brutalna masakra trwała cały dzień.
Według późniejszych szacunków w Humaniu zamordować miano nawet 20 tys. ludzi. Sam Żeleźniak twierdził w czasie przesłuchania, że było ich nie więcej jak 2 tys. Być może w swoich szacunkach nie uwzględnił ludności żydowskiej, której liczebność szacować można na 5-7 tys. Z pewnością ofiarą okrutnej rzezi padło więc około 10 tys. ludzi.
x
26 czerwca 2018 roku w tygodniku Polityka ukazał się artykuł 250 lat po rzezi w Humaniu. Poniżej fragmenty:
Latem 1768 r. Humań na Ukrainie był samotną wyspą pośród powstańczego morza. W ostatnich dniach czerwca należące do rodziny Potockich miasto przypominało twierdzę i przytulisko zarazem. Schronili się tam uciekinierzy przed falą buntu wywołaną w południowo-wschodnich województwach Rzeczpospolitej przez Maksyma Żeleźniaka. Humań miał stosunkowo liczną załogę złożoną głównie z kozaków dworskich, ale Żeleźniak zdołał przeciągnąć na swoją stronę ich dowódcę Iwana Gontę. Wraz z tą zdradą prysła ostatnia nadzieja obrońców. Miasto postanowiło skapitulować.
Rankiem 21 czerwca na spotkanie Kozaków wyszli z chlebem i solą najbardziej szanowani obywatele w otoczeniu miejscowych urzędników. Zgromadzeni pod Humaniem chłopi nie czekali jednak na ich zaproszenie. Wdzierając się za mury, dali początek trwającej dwa dni rzezi. Żydom obcinano ręce i uszy, wyciągano ich z piwnic i domów. Polskich szlachciców przywiązywano do pala, bito, kłuto spisami, by na koniec dobić nożem lub wystrzałem z broni palnej. Uczniowie ze szkoły bazylianów byli torturowani. Sceną największych zbrodni stały się miejscowe świątynie. Nie mogąc sforsować drzwi synagogi, Kozacy podciągnęli na miejsce armaty i ostrzelali ją ze wszystkich stron. Wyniesione stamtąd zwoje Tory chłopi rozłożyli na ulicach i jeździli po nich końmi. Uciekające w panice rodziny szlacheckie chowały się po piwnicach, rowach, zaroślach, skąd były wywlekane, pędzone i gromadzone na placu targowym, by tam dokonać żywota.
Przed niesławnym 1768 r. hajdamacy pojawiali się i znikali, ale nie stanowili problemu natury politycznej. Na miano przełomu zasługuje moment przyjęcia przez nich haseł obrony prawosławia i usunięcia polskiej szlachty z tamtych ziem. Stało się tak za sprawą dwóch splecionych ze sobą wydarzeń. Pierwszym była bezpardonowa rywalizacja, jaką na Rusi toczyły Kościoły prawosławny oraz grekokatolicki. Wschodni katolicy, zwani unitami, byli w drugiej połowie XVIII w. prawdziwą potęgą. Pod względem liczby parafii stanowili największą w Rzeczpospolitej wspólnotę wyznaniową, większą nawet od rzymskiego katolicyzmu. Bez wątpienia byli czynnikiem modernizującym: budowali nowe szkoły, publikowali wiele książek. Ich sukces oznaczał dla prawosławia śmiertelne zagrożenie. Unici reprezentowali nie tylko międzyreligijny kompromis, ale również szansę na wyrwanie się poza granice ruskiego miru. Występowali tym samym w imieniu nowej, prężnej kultury ruskiej, stanowiącej alternatywną wobec Moskwy drogę ratunku przed polonizacją.
Hasła wzywające do walki z unitami głosiło wielu prawosławnych duchownych. Jednym z najbardziej wpływowych i charyzmatycznych był ihumen monasteru motronińskiego Melchizedek Znaczko-Jaworski, mianowany przez moskiewskiego patriarchę namiestnikiem Cerkwi na Prawobrzeżnej Ukrainie. Jego kazania piętnujące duchowieństwo i wiernych Kościoła unickiego jako zdrajców padły na podatny grunt za sprawą zawiązanej w marcu 1768 r. konfederacji barskiej. Garnąca się pod ich sztandary szlachta katolicka obrała sobie za cel powstańczą walkę przeciwko wpływom Rosji. Opierając się na hasłach obrony Kościoła katolickiego i rozprawy ze zdrajcami ojczyzny, wzbudzili wielki niepokój wśród Rusinów. Po ziemiach ukrainnych lotem błyskawicy rozniosły się pogłoski o okrucieństwach konfederatów i nawracaniu miejscowych siłą, co jeszcze mocniej zaogniło stosunki w kresowym kotle. Wymowna była skarga, jaką na konfederatów wnieśli mieszczanie z Kaniowa: „Po całej Ukrainie czynili różne niepokoje i okrucieństwa, więc takimi nieprzystojnymi uczynkami dali podstawy hajdamactwu”.
W tej właśnie atmosferze wiosną 1768 r., na czele licznej partii hajdamaków, Maksym Żeleźniak, były mnich monasteru motronińskiego, przeprawił się z „rosyjskiej” na „polską” stronę Dniepru. Jego marsz znaczyły krwawe rozprawy z Polakami i Żydami. Podlegli mu ludzie mieli odczytywać chłopom „Złotą Hramotę”, czyli pismo przysłane im rzekomo przez carycę Katarzynę II, w którym nakazywała im „wyczyszczenie pszenicy z kąkolu”, czyli oczyszczenie ziem ukraińskich z Lachów, Żydów i duchowieństwa unickiego. W rzeczywistości kancelaria imperatorowej żadnego dokumentu nie wystawiła, ale powtarzające się w relacjach świadków i literaturze wzmianki o tym dokumencie pozwalają sądzić, że jakieś pismo – najpewniej sfałszowane – rzeczywiście w rękach Żeleźniaka się znalazło.
Wszędzie tam, gdzie pojawiał się Żeleźniak, chłopi porzucali pracę, zbroili się w spisy, siekiery i noże, ruszając na dwory i karczmy. Wyrąbywano też dworskie lasy. Czerkasy zostały zdobyte i ograbione. Następnie Żeleźniak pomaszerował ze swym oddziałem na Korsuń i Bohusław. Powoli posuwał się w kierunku Humania, pod którego murami stanął 20 czerwca 1768 r. Kilka dni po masakrze w mieście proklamowano Hetmanat, co było nawiązaniem do powstania Chmielnickiego i żądania autonomicznej władzy Kozaków nad ziemiami naddnieprzańskimi. Żeleźniak został hetmanem, a Gonta głównodowodzącym wojsk. Skasowano pańszczyznę oraz stan szlachecki, ogłoszono powszechną równość.
Rzeź humańska spowodowała w Rzeczpospolitej prawdziwy wstrząs. Szok nie był jednak efektem wielkiej liczby ofiar czy szczególnego okrucieństwa sprawców. Przerażenie spowodowały wieści o szlachcicach zmasakrowanych rękami chłopów. Strach przed żywiołem rewolucji społecznej potęgował fakt, że należąca do Rzeczpospolitej prawobrzeżna Ukraina była w zasadzie bezbronna. Podstawową siłą zbrojną, jaką dysponowali tamtejsi magnaci, byli nadworni Kozacy, ale ci, idąc za przykładem Gonty, masowo przechodzili na stronę buntowników. Nie mogąc liczyć na regularne wojska, które zajęte były utarczkami z konfederatami barskimi, szlachta pokładała swe nadzieje w… wojsku rosyjskim.
Powstała tym samym paradoksalna sytuacja; na polsko-rosyjskim pograniczu funkcjonowały dwa rebelianckie ośrodki – konfederacja barska oraz hajdamaczyzna – które, choć cele miały inne, to Warszawa i Petersburg zwalczały je solidarnie „ponad podziałami”. W tamtych wydarzeniach można także dostrzec zapowiedź zjawiska, jakie prof. Daniel Beauvois nazwał trójkątem ukraińskim, w którym już po upadku Rzeczpospolitej szlachta kresowa współpracowała z caratem ze strachu przez miejscowym ludem.
Z punktu widzenia polskiej świadomości historycznej hajdamaczyzna stała się słowem kluczem, które przywodzi wyobrażenia o dzikim buncie jeszcze bardziej dzikiego ludu. Wymienianie Humania w tym samym zdaniu co zbrodni wołyńskiej czyni z hajdamaczyzny poprzedniczkę UPA. Pojęciowa zbitka „ukraińskie okrucieństwo” weszła do powszechnego użycia, budząc ten sam ciąg skojarzeń, co np. „islamski terroryzm”. Hajdamaczyzna odgrywa także istotną rolę w tworzeniu specyficznie polskiego, romantycznego obrazu Kresów. Zlała się ona w jedno ze stworzonym przez Henryka Sienkiewicza mitem Ukrainy jako ziemi przeklętej, leżącej poza granicami normalnego świata, obszaru bezpardonowej walki dobra ze złem. Tak rozumiane Kresy były ziemią nadmiaru – zbyt wielkich obszarów, zbyt szalonych namiętności i czynów zbyt okrutnych, by objąć je rozumem. Budowane na bazie literatury legendy sprawiły, że Polacy zaczęli utożsamiać Ukrainę z krajem żądnej krwi czerni i pozbawionych ludzkich cech rezunów.
x
Powstanie zostało stłumione przy zgodnej współpracy wojsk koronnych i rosyjskich. Gontę i innych zamieszkujących Prawobrzeże wydano Branickiemu. Gonta po torturach został stracony. Żeleźniaka i głównie Kozaków zaporoskich z Lewobrzeża (poddanych rosyjskich) Rosjanie pozostawili własnemu sądownictwu. Żeleźniak został zesłany na Syberię do Nerczyńska.
Czym było to powstanie? Co do tego opinie historyków są podzielone i nie ma jednoznacznej oceny. Wikipedia przytacza opinie wielu z nich.
Józef Szujski podkreślał znaczenie ruskiego fanatyzmu religijnego i inspirację rosyjską. Franciszek Rawita-Gawroński podkreślał historyczne uprzedzenia i wrogość chłopów ruskich do Polaków i katolicyzmu, które zostały sztucznie stworzone w czasach kozackich, głównie w XVII wieku. To twierdzenie popiera współcześnie Karol Mazur.
Tadeusz Korzon zacytował opinię Stanisława Augusta o genezie koliszczyzny, uzupełniając ją:
Fanatyzm grecki i niewolniczy walczy ogniem i mieczem z fanatyzmem katolickim i szlacheckim… To pewna, że bez konfederacyi Barskiej nie byłoby tego nowego nieszczęścia. Poprawiwszy ostatnie zdanie, czyli raczej, dodawszy do niego dwa wyrazy: bez hasła religijnego w konfederacyi Barskiej, otrzymamy najtrafniejszą i z najpoważniejszego źródła pochodząca wskazówkę do zrozumienia stanu umysłów i przyczyn klęski Humańskiej. W szczegółach sprawa ta modyfikuje się o tyle, że wezwanie do krwawego dzieła wyszło zza Dniepru, spoza granicy rosyjskiej, moralnym zaś sprawcą jego był Melchizek-Znaczko Jaworski.
Władysław Konopczyński w swojej pracy Konfederacja barska pisze:
Cel bojowy został osiągnięty: potęga humańska Franciszka Salezego Potockiego, miasta i włości Jabłonowskich, Lubomirskich, Mniszcha legły w perzynie, tak iż konfederaci żadnego z nich zasiłku w pieniądzach ani w ludziach nie dostaną.
Władysław Serczyk w swojej monografii koliszczyzny (wyd. 1968) uważał, że starsza historiografia polska w jednostronny sposób ujmowała to wydarzenie. Jego zdaniem do prób reinterpretacji tego wydarzenia doszło w historiografii dwudziestowiecznej, w której uznano koliszczyznę za powstanie chłopskie o podłożu narodowym, społecznym i wyznaniowym.
W mojej ocenie najtrafniejszą genezę koliszczyzny przedstawił Tadeusz Korzon w poprawionej przez siebie opinii Stanisława Augusta: Fanatyzm grecki i niewolniczy walczy ogniem i mieczem z fanatyzmem katolickim i szlacheckim… To pewna, że bez hasła religijnego w konfederacji Barskiej nie byłoby tego nowego nieszczęścia.
Nie wiem dlaczego nikt nie chciał tego nazwać wprost. Przecież to była wojna religijna. Nic nie wywołuje takich emocji, takiej nienawiści, jak antagonizmy wyznaniowe. Tylko w ten sposób można było pobudzić prostych ludzi, zasiać w nich nienawiść, wyzwolić nadzwyczajną energię. A że stanowiła ona tylko narzędzie do likwidacji konfederacji barskiej, a może bardziej narzędzie do zniszczenia tych, którzy mogli jej znacząco pomóc, to inna para kaloszy. Ci ludzie zostali wykorzystani i nawet nie domyślali się w jakim celu. Ironią losu jest to, że dziś w tym samym miejscu, potomkowie tamtych rezunów, też są wykorzystywani do celów, których nawet nie domyślają się. I nie domyślają się, że też podzielą losy Gonty i Żeleźniaka. Do takich wniosków te wytatuowane w nazistowskie symbole kreatury nie są w stanie dojść.
A dlaczego konfederaci zachowywali się tak, jak się zachowywali i szermowali hasłami, które jawnie prowokowały miejscową ludność? Bo kierowali nimi masoni. W polityce nigdy nic nie dzieje się przypadkiem. Tak było kiedyś i tak jest obecnie. I zawsze rządzą ci sami. I zawsze we wszystkich konfliktach chodzi o to samo, o niszczenie i osłabianie narodów rdzennych, bo tylko wtedy można nad nimi dominować. To oni wywoływali powstania chłopskie w średniowiecznej Europie i to samo zrobili 300 lat później na Ukrainie. I teraz też oni wywołali tę wojnę na Ukrainie.
W dniu 22 kwietnia pojawił się na kanale wRealu24 program zatytułowany: Czeka nas unia polsko-ukraińska?! Suwerenność Polski zagrożona? Telefony na żywo! Do prowadzącego, Pawła Zdziarskiego, mogli dzwonić oglądający i zadawać pytania. Pod filmem pojawił się komentarz, który przytaczam w całości:
„Panie Pawle. Zatrzęsienie przesiedleńców ponieważ to nie są uchodźcy jest w: Gdańsk, Gdynia, Sopot, Wrocław, Warszawa. We Wrocławiu do polskiej rodziny grającej w piłkę ręczną (7 osób) w parku, Ukrainka zwróciła się z pretensją i krzykiem po ukraińsku, żeby przestali grać i mówić po polsku, bo sobie tego nie życzy. Jedna z grających osób podeszła do Ukrainki i powiedziała, że jest Polką, jest u siebie i j. polski to jej język ojczysty. Ukrainka zdania nie zmieniła, a jej syn rzucił kamieniem w Polkę. Nie trafił ale cała grupa Polaków zapowiedziała, że dzwoni w tej chwili na policję. Ukrainka zaczęła się śmiać i powiedziała, że to ona jest u siebie, że domy, mieszkania, praca jest dla Ukraińców, a wy Polacy musicie szukać miejsca dla siebie i pracy.
Drugie zdarzenie we Wrocławiu w Biedronce. Kasjerka z Ukrainy powiedziała pani przy kasie, że Polacy muszą uczyć się ukraińskiego, bo tu rządzą Ukraińcy i mają wiele przywilejów i życzenie, aby Polacy mówili w ich języku, bo wszystkie sklepy obsadzone są ludźmi tej narodowości. Panie Pawle to się w głowie nie mieści. Zastanawia mnie bierność ludzi, brak jakiegokolwiek odzewu, brak reakcji. Przecież widać gołym okiem, co się dzieje. W Zakopanem relokacja uchodźców – do ich dyspozycji mieszkania, domy i praca. Polacy są zwalniani, aby na ich stanowisku pracowali Ukraińcy. Robi się to w białych rękawiczkach, ale coraz częściej. Panie Pawle, trzeba głośno o tym mówić, trzeba edukować społeczeństwo, pokazywać zagrożenia, zapraszać ludzi z charyzmą, odważnych, którzy mają coś do zaoferowania patriotom. Przykład – pani Justyna, dzielna kobieta i nieugięta. Nie trzeba komentować Panowie, dywagować, tylko zacząć energicznie zabierać się do pracy dla Ojczyzny. Domagam się tego od Was, bo jesteście stacją niezależną i patriotyczną. Trzeba mówić konkretnie i konkretnie działać.”
Tego typu zdarzeń jest coraz więcej i problem będzie narastał. Skoro jednak ci ludzie zachowują się tak w obcym kraju, to znaczy, że ktoś im powiedział, że mogą się tak zachowywać, że polskie prawo ich nie obowiązuje, że to ich państwo, a nie – polskie. Widać wyraźnie, że rządzący celowo dążą do zantagonizowania ludności miejscowej z napływową, zgodnie ze starą zasadą: dziel i rządź.
Komentująca chyba nie do końca zdaje sobie sprawę, w jakim świecie żyje. Nie chce zauważyć, że prowadzący program ma typowo żydowską aparycję, a wRealu24 nie jest polską stacją, na co zwracali jej uwagę niektórzy komentujący, ale nie przekonali jej. Nie chce też zauważyć albo nie wie, że to wszystko dzieje się za zgodą „polskich” władz centralnych i samorządowych i zgodnie z prawem, które przyjęli posłowie Werchownej Rady. Zapewne też nie wie, że wszelkie protesty są wywoływane sztucznie i są pod kontrolą nieznanych przełożonych, a nie dlatego, że jacyś ludzie nie zgadzają się z działaniami władzy.
Są słowa wytrychy, których używają Żydzi, by neutralizować czy osłabiać narody osiadłe. Tymi słowami są „wspólnota” i „wolność”. Jak coś jest wspólne, to nie jest nasze. Jeśli mamy mieć wspólne państwo z Ukrainą, to znaczy, że rezygnujemy z własnego państwa. Każdy chce mieć własny dom czy mieszkanie, własny samochód czy rower. Cóż jest złego w chęci posiadania własnego państwa?
Jak najłatwiej osłabiać narody? Poprzez łączenie ich z innymi pod pozorem obrony przed silniejszymi. Tak, poprzez unię lubelską, rozrzedzono naród polski, którego resztki plączą się jeszcze gdzieś w tym multi-kulti państwie, które zaledwie w ciągu dwóch miesięcy stało się częścią państwa ukraińskiego. Natomiast nie uchroniła ona tego idiotycznego tworu, jakim była I RP, przed rozbiorami, więc argument fałszywy. Warto o tym pamiętać, bo tego typu argumentacja powraca: musimy się jednoczyć przeciw wspólnemu wrogowi.
Państwo ukraińskie, z jego oficjalną ideologią, jest wrogie Polakom i jego obywatele też są wrogo nastawieni do nich. Zresztą ani obywatele tego państwa, ani jego władze tego nie kryją. Cóż więc w takiej sytuacji należy czynić? Jak nauczał Sun Tzu, jeśli chcesz pokonać wroga, to najpierw musisz go poznać. Poznać jego mocne i słabe strony. Przede wszystkim warto wiedzieć, że Ukraina to nie monolit i że nie wszyscy „Ukraińcy” są naszymi wrogami. Żeby to wszystko zrozumieć, to, jak zwykle, wypada zacząć od początku. Historia magistra vitae est, znaczy że historia jest nauczycielką życia, jak powiedział Cyceron.
Ukraina – nazwa
Termin Ukraina pojawił się po raz pierwszy w Latopisie Kijowskim, opisującym wydarzenia w XII wieku, którego najstarszy egzemplarz pochodzi z XV wieku. Opisując śmierć Włodzimierza, księcia perejasławskiego, autor tekstu stwierdził, iż po jego zgonie Ukraina wielce rozpaczała, co odnosi się do dziedzictwa zmarłego, czyli księstw perejasławskiego, kijowskiego i czernihowskiego, a relacjonując wypadki 1189 roku, nazwał Ukrainą tereny leżące między Bohem i Dniestrem. Dniestr to nie Dniepr. Tereny pomiędzy Bohem i Dniestrem, to Księstwo Halickie, położone na południowy-zachód od w/w księstw. Te księstwa to dzisiejsza środkowa Ukraina, a Księstwo Halickie, to jej obecna południowo-zachodnia część.
Nazwa własna ukraina została użyta po raz pierwszy za czasów Rzeczypospolitej Obojga Narodów w roku 1590 w tytule konstytucji sejmowej według projektu Jana Zamoyskiego: Porządek ze strony Niżowców i Ukrainy. Określała ona wówczas tereny województw kijowskiego i bracławskiego Rzeczypospolitej. W okresie pomiędzy pokojem polanowskim (1634) a traktatem Grzymułtowskiego (1686) w skład terytorium określanym nazwą Ukrainy wchodziło również województwo czernihowskie. W 1613 roku na mapie Tomasza Makowskiego, wydanej w Amsterdamie, obszar prawego brzegu Dniepru określano jako Wołyń Dolny, który nazywają Ukrainą lub Niżem. W czasie sejmu 1659 roku wymieniono „Województwa Ukrainne” i były to województwa kijowskie, bracławskie, czernihowskie.
Jak widać z tego opisu z Wikipedii określenie historycznego obszaru Ukrainy nie jest precyzyjne. Natomiast jeśli chodzi o samo słowo, to według współczesnego ukraińskiego językoznawstwa, nazwa ukraina wywodzi się od staroruskiego kraj (swoja ziemia, rodzima ziemia) i przydomku „u”, co oznacza w połączeniu antonim słowa czużbina – cudza ziemia, obca ziemia. Natomiast tłumaczenie jej jako pogranicze z rosyjskiego okraina, po raz pierwszy pojawiło się pod koniec XVII wieku w rosyjskich pracach historycznych.
To, o czym większość w Polsce nie wie, to to, że nie ma czegoś takiego jak naród ukraiński. Jak pisałem w poprzednim blogu, jest naród rusiński i kozacki. Kozacy wywodzą się z plemienia turecko-chazarskiego. To właśnie do tradycji tego plemienia odwoływał się Żyd Nestor Machno. Społeczność kozacka pojawiła się na trenie byłego państwa chazarskiego w XV wieku. Z kolei Rusini wywodzą się od skandynawskich Waregów i ludności słowiańskiej. To ta ludność daje początek Rusi Kijowskiej.
Kaganat Chazarski
W VII wieku ziemie w środkowym i górnym dorzeczu Dniepru dostały się na ponad dwa wieki pod panowanie koczowniczych Chazarów. W okresie największego rozkwitu państwa chazarskiego w VIII wieku kaganowi chazarskiemu płaciło trybut (podatek) 25 plemion i księstw, w tym władca Kijowa. W drugiej połowie IX wieku Kaganat został zdobyty przez Waregów, którzy przenieśli swoją siedzibę do Kijowa.
Wielki Kagan, który pochodził zazwyczaj z rodziny dynastycznej, a od IX wieku musiał być wyznawcą judaizmu, władał państwem przez okres czterdziestu lat, po którym był zwalniany bądź zabijany. Jako posiadacz boskiej siły był gwarantem pomyślności poddanych. W grodzie Itil, stolicy kaganatu, rezydowało siedmiu sędziów: po dwóch dla wyznawców islamu, chrześcijaństwa i judaizmu oraz jeden dla pogan.
Decydujący cios kaganatowi, po którym już nie wrócił do dawnej potęgi, zadał w 965/966 roku władca Rusi Kijowskiej Światosław I. W czasie ruskiej wyprawy zbrojnej zniszczył najważniejsze ośrodki chazarskie: Itil (położony w delcie Wołgi), Samandar i Sarkel, co położyło kres państwowości chazarskiej.
Ruś Kijowska
Pierwszymi historycznymi władcami ruskimi byli prawdopodobnie Normanowie (książę Ruryk I), którzy przybyli na późniejsze ziemie ruskie przed rokiem 860. Założenie Nowogrodu Wielkiego przez Ruryka w 862 roku uważa się za początek historii Rusi. Ruryk zdołał skupić pod swymi rządami część Normanów, plemion wschodniosłowiańskich oraz plemion ugrofińskich i utworzył pierwsze państwo ruskie – Ruś Nowogrodzką. Ruryk był także założycielem dynastii Rurykowiczów, która sprawowała rządy na Rusi do 1598 roku.
Wyprawa następcy Ruryka, księcia nowogrodzkiego Olega Mądrego, na Kijów (882) doprowadziła do zjednoczenia północnych i południowych księstw oraz powstania Rusi Kijowskiej poprzez przeniesienie stolicy z Nowogrodu Wielkiego do Kijowa. Była ona na początku luźnym związkiem księstw, które ok. 2 połowy XI wieku zachowały szeroką autonomię. Książęta kijowscy Oleg i Igor Rurykowicze podpisali z Bizancjum układy handlowe, które gwarantowały krajowi zyskowny handel.
Okres świetności Rusi Kijowskiej przypada na czas rządów Włodzimierza Wielkiego (960-1015), który za swego panowania dokonał chrztu Rusi w roku 988 i Jarosława Mądrego (978-1054). Jarosław I Mądry umocnił pozycję Kościoła na Rusi Kijowskiej. Ustanowione przez niego zasady dziedziczenia tronu w oparciu o regułę senioratu (władzę ma sprawować najstarszy męski przedstawiciel rodu [senior]) nie zapobiegły rozpadowi politycznej jedności kraju. W roku śmierci Jarosława (1054) dokonał się rozłam chrześcijaństwa na rzymskokatolickie i prawosławne. Po jego śmierci Ruś Kijowska weszła w okres rozbicia dzielnicowego (skąd my to znamy?).
Ruś Kijowska po śmierci Jarosława Mądrego; źródło: angielska Wikipedia.
W latach 1237-1240 Batu-chan dokonał inwazji na Ruś. 6 grudnia 1240 roku zdobył i zburzył Kijów, mordując i uprowadzając w niewolę jego mieszkańców. Podbił wówczas wszystkie ziemie będące pod jurysdykcją władców ruskich z wyjątkiem księstw Połockiego, Pińskiego i Republiki Nowogrodzkiej. Mongołowie nie sprawowali bezpośrednich rządów w podległych księstwach, ograniczając się do zatwierdzania kandydatów do tronów książęcych, którzy pełnili funkcje zwierzchnie nad resztą książąt z tytułem wielkiego księcia i którzy mieli prawo zwracania się o pomoc do chana Złotej Ordy.
W XIII wieku Księstwo Halicko-Włodzimierskie stało się, wobec zniszczenia Kijowa i Rusi centralnej, drugim obok państw tzw. Rusi Zaleskiej (Twer, Włodzimierz nad Klaźmą, Moskwa, Republika Nowogrodu) ruskim ośrodkiem państwowym, prowadzącym samodzielną politykę dynastyczną i zagraniczną oraz podejmującym próby zjednoczenia Rusi. W grudniu 1253 roku książę halicko-włodzimierski Daniel I (założyciel Lwowa) został koronowany w Drohiczynie przez legata papieskiego na króla Rusi. Daniel Halicki związał się małżeństwami dynastycznymi z Piastami mazowieckimi.
W 1338 roku potomek Daniela I, Bolesław Jerzy I, książę i pan Rusi, szukając pomocy przeciwko bojarom (klasa panująca Rusi), zawarł układ z Kazimierzem Wielkim i uznał go za dziedzica Rusi. W 1349 roku, po ponownej wyprawie zbrojnej, Kazimierz Wielki przyłączył do Korony Ruś Czerwoną ze Lwowem i Haliczem. Wołyń z Łuckiem i Włodzimierzem zajął książę litewski Lubart.
W wyniku ostatecznych rozgraniczeń dawne terytoria księstwa zostały podzielone pomiędzy Koronę (Ruś Czerwona) i Wielkie Księstwo Litewskie, które zatrzymało Wołyń i Podole kamienieckie, zaś król Polski przyjął tytuł księcia Rusi, co podkreślało odrębny charakter wcielonych terytoriów. Ten stan utrzymał się do unii lubelskiej (1569), gdy do Rusi Czerwonej dołączył Wołyń, Podole i pozostałe ziemie na Ukrainie.
Kozacy
Kozacy zaporoscy (kozacy niżowi) to społeczność zorganizowana na sposób wojskowy, której początki sięgają XV wieku i związane są z południowo-wschodnimi kresami WKL. Centrum Kozaczyzny znajdowało się na Zaporożu – nizinnym, stepowym kraju położonym w dolnym biegu Dniepru za ciągnącymi się na długości 80 km odcinkami skalnych progów rzecznych. Mówiono o nich porohy, stąd kraj za porohami – Zaporoże oraz Kozacy zaporoscy. Kozacy odegrali ważną rolę w dziejach Europy wschodniej, zwłaszcza Ukrainy, Polski i Rosji. Szczyt rozwoju ich organizacji przypada na XVII wiek, gdy przez pewien czas stanowili samodzielny czynnik polityczny. Od ugody zborowskiej (1649) Kozacy posiadali system autonomicznych rządów określanych jako Hetmanat. Kozaczyznę zaporoską zlikwidowała w latach 1775-1780 caryca Katarzyna II. Dzisiejsza Ukraina uznaje dzieje Kozaków za integralną część własnej historii i jedno z najważniejszych źródeł tożsamości narodowej.
Obszar Hetmanatu (fiolet), Siczy (sepia), Ukrainy Słobodzkiej (zieleń) w połowie XVIII wieku; źródło: Wikipedia.
Powstania kozackie – przyczyny
26 maja 1569 roku włączono do Korony województwo wołyńskie, 6 czerwca województwo kijowskie i bracławskie (wschodnia część Podola), a później, z tak okrojonym do połowy Wielkim Księstwem Litewskim, zawarto 1 lipca unię. Szlachta rusińska otrzymała przywileje identyczne z przywilejami polskiej szlachty. Status prawny tych ziem był zbliżony do autonomii. Językiem urzędowym nadal miał być język ruski, a szlachta ruska uzyskała miejsce w sejmie. Pomimo rozległych swobód przyznanych Rusinom doszło do niezadowolenia społecznego, które miało pewien wpływ na późniejsze powstania kozackie przeciw Rzeczypospolitej, z których najważniejszym było powstanie Chmielnickiego (1648-1654).
Skoro było tak dobrze, jak pisze Wikipedia, to dlaczego było tak źle? Cały urok Wikipedii polega na tym, że w jednym miejscu pisze tak, a w innym zupełnie inaczej:
„Właściwe rządy sprawowały rody magnackie (gł. Wiśniowieccy, Zasławscy, Ostrogscy), złożone ze spolonizowanej szlachty ruskiej i zarządzające ogromnymi latyfundiami. Ich polonizacja motywowana była często ambicjami politycznymi i nieodłącznie związana z porzuceniem prawosławia. Ukraińska historiografia właśnie im przypisuje główną odpowiedzialność za wybuch buntów – ich zaborcza i ekspansywna polityka rolna miała prowadzić do stałego podnoszenia powinności pańszczyźnianych i wpędzać chłopstwo w nędzę. W ten sposób nawarstwiała się nienawiść tzw. prostego ludu do warstw uprzywilejowanych, oparta również na uprzedzeniach narodowościowych i religijnych.”
Wikipedia całej prawdy napisać nie może. Henryk Rolicki w książce Zmierzch Izraela (1932) pisze:
»Możnowładcy na wschodzie oddali kozactwo w pacht rozwydrzonemu żydostwu. W liście do Władysława IV, czytanym już po śmierci króla na sejmie konwokacyjnym (1648), Chmielnicki skarży się na ucisk ze strony magnatów, po czym pisze:
„Czem rozzuchwaleni żydzi takie nam zbytki czynią, że i w tureckiej niewoli niepodobna, aby chrześcijanie takie biedy mieli ponosić”. – Miscellanea Adam Mniszek, Rękopis Bibl. Ossol.
Jakie to biedy doznawane były od żydów?
„Trzy domy magnackie kolonizowały Ukrainę i Małą Ruś: Koniecpolscy, Wiśniowieccy i Potoccy, którzy nałożone na kozaków uciążliwe podatki wypuszczali w dzierżawę swoim plenipotentom żydowskim. Kozacy musieli opłacać podatek od każdego nowonarodzonego dziecka, od każdej świeżo zaślubionej pary. Aby nie można było ominąć tej daniny, arendarze żydowscy przechowywali u siebie klucze od kościołów greckich i ilekroć duchowny miał chrzcić dziecko lub połączyć ślubem jakie stadło, musiał o nie prosić arendarza, który je wręczał dopiero po uiszczeniu daniny”. – Henryk Graetz Historia żydów. (a więc żydowski historyk widzi dualizm: Ukraina i Mała Ruś – przyp. W.L.)
Po wybuchu powstania jeden z jego wodzów, Krzywonos, w liście do ks. Dominika Zasławskiego radził żydów „aż do Wisły zawrócić, bo ta wojna zaczęła się od żydów”. – Miscellanea Adam Mniszek, Bibl. Ossol.
Hasłem, którym Chmielnicki rozagitował tłumy było „Polacy oddali nas w niewolę przeklętemu nasieniu żydowskiemu”. – Henryk Graetz Historia żydów.
Toteż całe kozactwo i zbuntowany lud ruski rzucił się przede wszystkim na żydów, a potem na szlachtę, która ich żydom oddała. Ofiarą padło także wielu księży katolickich, z czego ukuli później historycy zarzut, że przyczyną buntu była zbyt obcesowa propaganda katolicka. Sądzę jednak, że nie trzeba aż tak daleko idących przypuszczeń, aby wyjaśnić zwrócenie się kozaków przeciw duchowieństwu katolickiemu.«
Z kolei Stanisław Staszic w artykule O przyczynach szkodliwości żydów i środkach usposobienia ich, aby się społeczeństwu użytecznymi stali pisze:
„Któż się z nas nie przypatrzył do jakiego stopnia zuchwałości gwałtowność żydów wzniosła się na Podolu i na Ukrainie, gdy z włościan żaden ojciec nie mógł rozporządzić postanowieniem swoich dzieci, żadna nie mogła pójść za mąż, jeżeli żyd nie dał pozwolenia, jeżeli żydowi nie opłaciła kunicy.” Opłacić kunicę – uiścić opłatę pańszczyźnianą.
Utrata Ukrainy naddnieprzańskiej
W styczniu 1654 roku Hetmanat w ugodzie perejasławskiej poddał Ukrainę naddnieprzańską pod władzę cara Rosji z zachowaniem autonomii i przywilejów kozackich. Konsekwencją ugody była długoletnia (1654-1667) wojna Rzeczpospolitej z Carstwem Rosyjskim, toczona na obszarze Rzeczpospolitej po środkową Wisłę. W 1658 roku została zawarta pomiędzy Hetmanatem a Rzeczpospolitą unia hadziacka, przekreślająca podległość Ukrainy od Rosji i ustanawiająca Księstwo Ruskie jako trzeci człon Rzeczypospolitej (obok Korony i Litwy). Postanowienia unii nie weszły jednak w życie. Kończący działania wojenne rozejm andruszowski z 1667 roku rozstrzygał, że Rzeczpospolita utraciła na rzecz Rosji Zadnieprze, czyli województwo czernihowskie i większość (ok. 140 tys. km2) województwa kijowskiego. Podział Ukrainy pomiędzy Rzeczpospolitą a Carstwo Rosyjskie został potwierdzony w 1686 roku traktatem Grzymułtowskiego, który oprócz cesji Zadnieprza uznawał władze Rosji nad Kijowem i jego okręgiem. Również w 1686 roku prawosławna metropolia kijowska, podległa dotąd Patriarchatowi Konstantynopola, została podporządkowana Patriarchatowi Moskiewskiemu.
Na powyższej mapie widać ziemie utracone po rozejmie andruszowskim w 1667 roku. Nie tylko województwo czernichowskie i część województwa kijowskiego, ale też i województwo smoleńskie i Inflanty. Źródło mapy: Wikipedia.
Tak więc Ukraina naddnieprzańska, a właściwie Zadnieprze, czyli to, co jest obecnie Ukrainą wschodnią i częściowo środkową zostaje przy Rosji, a zachodnia Ukraina, czyli wschodnia Galicja pozostaje w granicach Rzeczpospolitej. To, co stanowiło wcześniej Kaganat Chazarski, stopniowo przejmuje Rosja i osiedla tam ludność rosyjską. Na ziemiach byłego Chanatu Krymskiego powstaje gubernia taurydzka, która obejmuje obszar dzisiejszej południowej Ukrainy i Krym. To właśnie tam tate Dmytro Doncowa „odziedziczył” ponad 1600 hektarów ziemi. Skoro usuwano ludność pochodzenia tureckiego, to pojawiło się wiele „bezpańskiej” ziemi.
Po rozbiorach Rzeczpospolitej Galicja wschodnia dostaje się w ręce Austriaków i przez ponad sto lat należy do Europy, a Ukraina wschodnia przez ponad dwieście lat należy do Rosji. W 2014 roku w Kijowie Kozacy, podpuszczeni przez Amerykanów, powiedzieli, że oni chcą do Europy, a Rosjanie ze wschodniej Ukrainy odpowiedzieli, że oni chcą do Rosji. I tak to się zaczęło.
Tworzenie się nacjonalizmu ukraińskiego
Amerykański historyk John Armstrong, jak pisze Wikipedia, uważa, że pierwszych śladów tworzenia się ideologii ukraińskiego nacjonalizmu należy doszukiwać się w twórczości pisarzy ukraińskich: Tarasa Szewczenki, Iwana Franki, Mykoły Kostomarowa oraz w szczególności historyka Mychajła Hruszewskiego, który być może bardziej niż ktokolwiek inny zasługuje na tytuł ojca ukraińskiego nacjonalizmu. Wskazuje on, że inspiracją dla początków tej ideologii mógł być również dziewiętnastowieczny nacjonalizm niemiecki, a także działalność ludności polskiej w Galicji. Tezę o dziewiętnastowiecznych korzeniach nacjonalizmu ukraińskiego podziela historyk ukraiński Jarosław Hrycak, który za obszar jego formowania uważa austriacką Galicję. Jego zdaniem podstawową inspiracją dla rozwoju ruchu narodowego Ukraińców stanowiło przekonanie o związku Ukrainy z Europą Zachodnią oraz naśladownictwo polskiego nacjonalizmu. Pierwszym przedstawicielem nowoczesnego nacjonalizmu był Mykoła Michnowśkij (mason, jak pisze Wikipedia), który przed I wojną światową postulował powstanie niepodległego państwa ukraińskiego. Sformułował on hasło: „Ukraina dla Ukraińców”.
W połowie XIX wieku szerszego znaczenia nabiera wpływ Naddniestrza na Galicję Wschodnią. Pierwszym zwolennikiem połączenia był Pantelejmon Kulisz, członek Bractwa Cyryla i Metodego. Prześladowany przez władze rosyjskie, przeniósł się do Lwowa w 1891 roku. Kolejnymi byli Mychajło Drahomanow i Mychajło Hruszewski. Na początku XX wieku działali we Lwowie kolejni zwolennicy połączenia obu ziem – Dmytro Antonowycz, Wołodymir Wynnyczenko, Symon Petlura. Przedstawiciele „Wielkiej Ukrainy” rozpoczęli działalność w galicyjskim ruchu spółdzielczym i studenckim. Działania tych, jak i wielu innych osób, miały wpływ na rozwój poczucia narodowego Ukraińców galicyjskich. Po wykształceniu się bloków polityczno-militarnych (Ententa i Państwa Centralne) w pierwszej dekadzie XX wieku, Galicja została uznana przez nacjonalistów ukraińskich za „Piemont Ukrainy”, a państwa centralne za siłę, przy pomocy której oderwie się Ukrainę Naddniestrzańską od Rosji i połączy z Galicją, tworząc niepodległe państwo ukraińskie.
Dzisiejsza Ukraina dzieje Kozaków uznaje za integralną część własnej historii i jedno z najważniejszych źródeł tożsamości narodowej. Czasopismo Prowodu Ukraińskich Nacjonalistów Rozbudowa nacji z listopada-grudnia 1930 roku zapowiadała krwawy przebieg „rewolucji narodowej”:
Kiedy nadejdzie ten nowy, wielki dzień, będziemy bez litości. Nie będzie żadnego zawieszenia broni, nie powtórzy się ani perejasławska, ani hadziacka umowa – przyjdzie nowy Żeleźniak, nowy Gonta. Nie będzie miłosierdzia ani dla wielkiego, ani dla małego, a poeta zaśpiewa: „I zarżnął ojciec syna”. (…) Tylko w morzu krwi, tylko bezwzględnością, tylko w jednym żelaznym szeregu i z jednym wodzem wywalczymy sobie prawa człowieka.
Maksym Żeleźniak i Iwan Gonta są odpowiedzialni za tzw. rzeź humańską. 21 czerwca 1768, po opanowaniu zamku w Humaniu (najdalej wysunięte na południowy-wschód miasto I RP – przyp. W.L.), wymordowali w mieście w ciągu jednego dnia około 20 tysięcy Polaków, Żydów, księży katolickich i unickich oraz innych ludzi szukających tam ratunku. Obaj są bohaterami poematu wieszcza narodowego Tarasa Szewczenki Hajdamacy.
Pod koniec 2009 roku w telewizji ukraińskiej podczas emisji popularnonaukowego serialu Historia ziem ukraińskich, którego sponsorem był Browar Lwowski pojawiło się sformułowanie „Lach, Żyd i sobaka, wse wira odnaka”, którego używało ruskie chłopstwo i hajdamacy podczas wieszania na szubienicy Polaków i Żydów, przy których na wspólnej belce dla pohańbienia zwłok wieszano także psa. Skandal wywołał odcinek tego serialu poświęcony rzezi humańskiej, który zachęcał do poznania „chwalebnej przeszłości ojczyzny”. W odcinku tym ataman Żeleźniak po zdobyciu miasta, posilając się piwem „Lwowskie” powiesił na kościelnej wieży „Lacha, Żyda i psa – bo ich wiara jednaka”. – Wikipedia.
Po rewolucji
Po rewolucji lutowej w Rosji w 1917 roku powstaje Ukraińska Republika Ludowa. Przetrwała cztery lata. W tym czasie na terenie byłego Hetmanatu działa Żyd Nestor Machno, który odwołuje się do kozackiej tradycji, ubiera się po kozacku i po kozacku wyrzyna wszystkich, którzy stają mu na drodze. Gdy w 1922 roku Związek Radziecki już się jakoś ogarnął, powstała Ukraińska Federacyjna Socjalistyczna Republika Radziecka, która obejmowała tereny dzisiejszej środkowej i wschodniej Ukrainy. Stało się tak, pomimo że ludność wschodniej i południowej Ukrainy chciała być w Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republice Radzieckiej. Jednak Lenin lepiej wiedział, co zrobić, by stworzyć zarzewie przyszłego konfliktu. To jest podstawa żydowskiego działania – tak tworzyć państwa, tak wykreślać ich granice, by skłócać narody.
Po II wojnie światowej „europejska” część Ukrainy, czyli Galicja wschodnia, połączyła się z azjatycką, czyli rosyjską częścią. Ale tego było jeszcze za mało. W 1954 roku, w trzechsetną rocznicę ugody perejasławskiej, Nikita Chruszczow podarował Ukraińskiej Republice Radzieckiej Krym. Nikita pewnie był za durny, by wpaść na taki pomysł, ale Żydzi rządzący Związkiem Radzieckim, już nie. Po jego rozpadzie, który to rozpad ci Żydzi zaprogramowali, powstało niepodległe państwo ukraińskie. I to niepodległe państwo, którego tak pragnęli Ukraińcy i o które tak „walczył” batko Machno i batko Bandera, chce wstąpić do unii europejskiej i NATO, czyli zrzec się niepodległości. Ci „dumni” Kozacy, którzy są takim narodem, który nie poddaje się nikomu, teraz chcą się poddać unii europejskiej i nawet niektórzy giną za niewolę waszą i naszą.
Wnioski
Mamy więc na Ukrainie cztery narody: rusiński, kozacki, rosyjski i żydowski. Może jest ich więcej, ale te są podstawowe. Do nas napływają, jako obywatele ukraińscy, Rusini, Kozacy i Żydzi. Nie wiemy w jakich proporcjach. Obawiam się jednak, że przeważają Kozacy i Żydzi. Nie jest więc tak, jak chcą nas niektórzy przekonywać, cytując Sienkiewicza końcowe zdanie z „Ogniem i mieczem”, że Nienawiść wrosła w serca i zatruła pobratymczą krew. Nie jest to żadna pobratymcza krew, a nienawiść jest jak najbardziej, o czym zapewne jeszcze nie raz przekonamy się.
Kontrowersyjny blog 