Żydzi, jako naród, to temat skomplikowany i zagadkowy. Jego decydujący wpływ na losy świata wydaje się być niezaprzeczalny. Nie jest łatwo zrozumieć, na czym polega jego fenomen, co nie zmienia tego, że warto próbować, bo to przybliża nas do uzmysłowienia sobie, czym jest nasza rzeczywistość i nasz świat. Takim małym krokiem w tym kierunku może być poznanie postrzegania świata z żydowskiego punktu widzenia. Stefan Zweig (1881-1942) był austriackim Żydem, pisarzem, dramaturgiem i tłumaczem. W swojej autobiografii, Świat wczorajszy; Wspomnienie pewnego Europejczyka PIW 2025, prezentuje swój punkt widzenia na sprawy tego świata i roli w nim żydostwa. Poniżej wybrane fragmenty.

x

Dostosowanie się do środowiska, do narodu i kraju, w którym mieszkają, to dla Żydów nie tylko środek samoobrony, ale i głęboka potrzeba wewnętrzna. Tęsknota za ojczyzną, za spokojem, wytchnieniem, bezpieczeństwem skłania ich do żywiołowego wiązania się z kulturą świata otaczającego. I nigdzie może – z wyjątkiem Hiszpanii w wieku XV – więź taka nie dała szczęśliwszych i płodniejszych rezultatów niż w Austrii. Osiedli od dwustu z górą lat w stolicy cesarstwa, Żydzi zetknęli się tutaj z łatwym w pożyciu, skłonnym do zgody narodem, w którym pod lekkomyślną na pozór powłoką drzemało takie samo głębokie zrozumienie dla wartości duchowych i estetycznych, co w nich samych. I z czymś jeszcze spotkali się w Wiedniu: znaleźli dla siebie zadania życiowe. W ostatnim stuleciu sztuka w Austrii straciła swych starych, tradycyjnych mecenasów i protektorów: dom cesarski i arystokrację. W wieku XVIII Maria Teresa kazała swojej córce brać lekcje muzyki u Glucka, Józef II, jako znawca muzyki, dyskutował z Mozartem o jego operach, Leopold III sam komponował – ale później monarchowie, jak Franciszek II i Ferdynand, nie interesowali się sztuką, a cesarz Franciszek Józef, który przez całe osiemdziesiąt lat swego życia nie tylko nie przeczytał, ale nawet nie wziął do ręki żadnej książki poza regulaminem wojskowym, okazywał nawet wyraźną antypatię do muzyki.

Podobnie arystokracja przestała roztaczać opiekę nad sztuką: minęły owe chwalebne czasy, kiedy to Esterházy gościli u siebie Haydna, Lobkowitzowie, Kinsky i Waldsteinowie ubiegali się o to, kto pierwszy w swoim pałacu usłyszy prawykonanie utworu Beethovena, kiedy hrabina Thun padała na kolana przed geniuszem, błagając, żeby nie wycofywał z Opery Fidelia. Wagner, Brahms, Johann Strauss, Hugo Wolf już nie znajdowali u arystokracji żadnego oparcia. Dlatego też musiało wkroczyć mieszczaństwo, by zająć się utrzymaniem Filharmonii na dawnym poziomie i umożliwić egzystencję rzeźbiarzom i malarzom. Dumę i ambicję Żydów stanowiło to właśnie, że w głównej mierze przyczynili się do utrzymania dobrego imienia kultury wiedeńskiej w jego dawnej świetności. Zawsze kochali to miasto i zżyli się z nim całym sercem, ale dopiero przez umiłowanie sztuki wiedeńskiej poczuli się w pełni równouprawnionymi obywatelami, prawdziwymi wiedeńczykami.

Na życie publiczne nie wywierali dotychczas prawie żadnego wpływu. Blask domu cesarskiego zaćmiewał prywatne fortuny, wysokie stanowiska kierownicze w państwie pozostały w rękach tych, którzy je odziedziczyli; dyplomacja stanowiła rezerwat arystokracji, armia i wyższe urzędy obsadzane były przez stare rody, a Żydzi nawet nie mieli ambicji, by wedrzeć się w uprzywilejowane koła. Taktownie respektowali te tradycyjne przywileje, jako samo przez się zrozumiałe. Przypominam sobie na przykład, że ojciec mój przez całe życie unikał bywania u Sachera, i to nie ze względów oszczędnościowych – różnica cen bowiem między tą restauracją a innymi była śmiesznie mała – ale dlatego, że kierował się naturalnym poczuciem dystansu: czułby się nieswojo czy też uważałby za niewłaściwe sąsiadować ze stolikiem księcia Schwarzenberga lub Lobkowitza. Jedynie w stosunku do sztuki wszyscy w Wiedniu czuli się równouprawnieni, gdyż umiłowanie sztuki uchodziło za powszechny obowiązek, a dzięki udzielanej pomocy i poparciu burżuazja żydowska przyczyniła się w olbrzymim stopniu do rozkwitu kultury wiedeńskiej. Żydzi stanowili gros publiczności, wypełniali sale teatralne i koncertowe, kupowali książki i obrazy, zwiedzali wystawy i wskutek swojego bardziej ruchliwego, a mniej obciążonego tradycją zrozumienia dla sztuki stali się protektorami i pionierami nowoczesności. Prawie wszystkie wielkie zbiory sztuki w XIX stuleciu powstały dzięki nim, prawie wszystkim eksperymentom artystycznym utorowali drogę. Gdyby nie bezustanne mobilizujące zainteresowanie burżuazji żydowskiej, Wiedeń – na skutek gnuśności dworu, arystokracji i milionerów-chrześcijan, którzy woleli trzymać stajnie wyścigowe i urządzać polowania, niż popierać sztukę – pozostałby w dziedzinie sztuki daleko w tyle za Berlinem, podobnie jak Austria pozostała w tyle za Niemcami w dziedzinie polityki. Kto chciał wprowadzić coś nowego lub przyjechał na gościnne występy i szukał w Wiedniu zarówno zrozumienia, jak i audytorium, ten był zdany na burżuazję żydowską. Gdy jeden, jedyny raz w okresie nasilenia antysemityzmu próbowano założyć tak zwany teatr narodowy, nie znaleźli się dla tej imprezy ani autorzy, ani aktorzy, ani publiczność. Po kilku miesiącach ów „teatr narodowy” zbankrutował żałośnie. Na tym przykładzie ujawniło się po raz pierwszy, że dziewięć dziesiątych tego, co świat wielbił jako kulturę wiedeńską XIX wieku, było kulturą popieraną, pielęgnowaną albo wręcz stworzoną przez Żydów wiedeńskich.

Właśnie w latach ostatnich – podobnie jak to działo się w Hiszpanii przed równie tragicznym końcem – żydostwo wiedeńskie stało się artystycznie twórcze, wcale zresztą nie w rodzaju specyficznie żydowskim. Dzięki swemu fantastycznemu darowi asymilacji Żydzi nadali temu, co austriackie, co wiedeńskie, wyraz szczególnie intensywny.

Goldmark, Gustav Mahler i Schönberg odegrali wybitną rolę w muzyce międzynarodowej, Oscar Strauss, Leo Fall i Kálman doprowadzili tradycyjnego walca i operetkę do nowego rozkwitu, Hofmannsthal, Artur Schnitzler, Beer-Hofmann, Peter Altenberg nadali literaturze wiedeńskiej rangę europejską tak wysoką, jakiej nie miała od czasów Grillparzera i Stiftera. Sonnenthal i Max Reinhardt sprawili, że Wiedeń zasłynął na cały świat jako miasto najwspanialszych teatrów, Freud i inni luminarze nauki ściągnęli znów powszechną uwagę na sławny od dawien dawna uniwersytet; we wszystkich dziedzinach – jako uczeni, wirtuozi, plastycy, reżyserzy, architekci, dziennikarze – Żydzi zajmowali w życiu intelektualnym Wiednia niezaprzeczalnie najwyższe pozycje. Dzięki namiętnej miłości do tego miasta zasymilowali się całkowicie i byli szczęśliwi, że mogą służyć sławie Austrii. Uważali swą austriackość za misję wobec świata i – trzeba to powtórzyć w imię uczciwości – duża, jeśli nie największa część tego, co Europa, co Ameryka dziś jeszcze podziwia w muzyce, w literaturze, w teatrze, w rzemiośle artystycznym jako wykwit odnowionej, odmłodzonej kultury austriackiej, zostało stworzone przez Żydów wiedeńskich, którzy w tych osiągnięciach znaleźli spełnienie swych tysiącletnich dążeń duchowych. Gromadzona przez stulecia, nieznajdująca ujścia energia intelektualna związała się ze zmęczoną już nieco tradycją, nasyciła ją, ożywiła, odświeżyła nową siłą i niezmordowaną ruchliwością. Dopiero najbliższe dziesięciolecia wykażą, jakiej zbrodni dopuszczono się na Wiedniu, usiłując gwałtem znacjonalizować, sprowincjonalizować to miasto, którego sens i kultura opierały się właśnie na splocie najróżnorodniejszych elementów, na jego duchowej ponadnarodowości. Geniusz Wiednia – specyficznie muzyczny – polegał na tym, iż potrafił zharmonizować w sobie wszystkie sprzeczności narodowe i językowe. Jego kultura była syntezą wszystkich kultur zachodnich. Każdy, kto tu mieszkał i pracował, czuł się wolny od wszelkich przesądów. Łatwo było w Wiedniu czuć się Europejczykiem i wiem, że dużej mierze mam do zawdzięczenia temu miastu, które już za Marka Aureliusza broniło rzymskiego, uniwersalnego ducha, że tak wcześnie nauczyłem się miłować całym sercem ideę wspólnoty i uważać ją za własną.

Żyło się dobrze, łatwo i beztrosko w owym starym Wiedniu. Niemcy na północy spoglądali nieco gniewnie i pogardliwie na nas, sąsiadów znad Dunaju, którzy, miast być „bitnymi” i utrzymywać rygorystyczny porządek, żyją po epikurejsku, dobrze jedzą, bawią się, bywają w teatrach – i w dodatku komponują znakomitą muzykę. Zamiast niemieckiej „tężyzny”, która wszystkim innym narodom w końcu obrzydziła i wypaczyła życie, zamiast zachłannej woli górowania nad innymi i wiecznego gnania przed siebie – ludzie w Wiedniu lubili pogawędzić sobie przyjemnie, kultywowali harmonijne życie towarzyskie; dobrodusznie i może aż nazbyt tolerancyjnie pozostawili każdemu jego cząstkę bez cienia zawiści. Leben und leben lassen – ta słynna wiedeńska dewiza, która dziś jeszcze wydaje mi się bardziej ludzka niż wszelkie kategoryczne imperatywy, przyjęła się we wszystkich warstwach społeczeństwa. Biedni i bogaci, Czesi i Niemcy, żydzi i chrześcijanie żyli spokojnie mimo zdarzających się czasem drobnych utarczek; nawet polityczne i społeczne fermenty były wolne od owej straszliwej nienawiści, która niby jadowity osad pozostała w krwiobiegu czasów po pierwszej wojnie światowej. W starej Austrii walczono jeszcze po rycersku, obrzucano się co prawda nawzajem inwektywami w prasie, w parlamencie, ale po wygłoszeniu swych cycerońskich tyrad deputowani zasiadali w najlepszej zgodzie przy piwie lub kawie i mówili sobie „ty”. Nawet gdy Lueger, przywódca partii antysemickiej, został burmistrzem miasta, w życiu codziennym nic nie zmieniło się; muszę przyznać, że ani w szkole, ani na uniwersytecie, ani w świecie literackim nie doznałem najmniejszej dyskryminacji czy zniewagi jako Żyd. Nienawiść jednego kraju do drugiego, jednego narodu do innego, stolika do stolika nie tryskała codziennie z gazet, nie separowała człowieka od człowieka, narodowości od narodowości. Jeszcze owe uczucia stadne nie były tak obrzydliwie przemożne w życiu publicznym, jak dzisiaj. Wolność osobista uchodziła – trudno to sobie obecnie wyobrazić – za rzecz samą przez się zrozumiałą. Tolerancji nie uważano wówczas, tak jak dziś, za miękkość i słabość, lecz ceniono wysoko jako wartość etyczną.

x

Nigdy nie zapomnę widoku, jaki przedstawił się moim oczom, gdy pewnego dnia wszedłem do biura podróży w Londynie: tłoczyły się tam tłumy uchodźców, przeważnie Żydów; wszyscy chcieli wyjechać, wszystko jedno dokąd. Obojętne, do jakiego kraju, czy na lodowaty Biegun Północny, czy na rozpalone piaski Sahary, byle wyjechać, byle dalej, gdyż wiza tranzytowa już się kończyła, trzeba ruszać dalej, dalej, z żoną i dzieckiem, pod inne gwiazdy, w świat nieznanej mowy, między ludzi, obcych i niechętnych emigrantom.

Pewnego razu spotkałem w tym biurze bardzo bogatego przemysłowca z Wiednia, którego znałem jako jednego z najinteligentniejszych kolekcjonerów dzieł sztuki. Nie poznałem go w pierwszej chwili, taki był stary, siwy, wymęczony. Obiema rękami uczepił się stołu. Zapytałem, dokąd chce jechać.

„Nie wiem – odpowiedział – kto nas dziś pyta, czego chcemy? Ludzie jadą tam, gdzie ich wpuszczają. Ktoś mi mówił, że tutaj można dostać wizę do San Domingo lub na Haiti”.

Aż serce się we mnie ścisnęło: ten zmęczony życiem, stary człowiek, mający dzieci i wnuki, dygoce w nadziei, że uda mu się pojechać do kraju, który dawniej z trudem znalazłby na mapie; a tam, obcy i nikomu nie potrzebny, żebrać będzie o kawałek chleba. Tuż obok ktoś pytał z rozpaczliwą nadzieją, czy może dostać się do Szanghaju, słyszał, że Chińczycy podobno przyjmują jeszcze uchodźców. Tak się tłoczyli tu ci wszyscy – dawni profesorowie uniwersytetów, dyrektorzy banków, kupcy, właściciele ziemscy, muzycy – a każdy z nich pragnął przewieźć przez góry i morza nędzne szczątki swej egzystencji byle gdzie, zrobić, co się da, przecierpieć, ile się da, byle uciec z Europy, byle uciec, uciec, uciec!

Było to zbiorowisko upiorów. Ale najbardziej wstrząsnęła mną myśl, że tych pięćdziesięciu umęczonych ludzi to zaledwie malutka czołówka rozproszonej, olbrzymiej pięcio-, ośmio-, może dziesięciomilionowej armii Żydów, która już jest w marszu, już napiera na nich z tyłu, armia obrabowanych, stratowanych przez wojnę milionów, czekających na przesyłki od komitetów dobroczynności, na zezwolenia od władz, na pieniądze na podróż. Ta gigantyczna masa, wypłoszona i uciekająca w panicznym strachu przed pożarem, jaki wzniecił Hitler, oblegała dworce wszystkich stacji granicznych Europy i wypełniała więzienia. Cały naród został skazany na wygnanie; odmawiano mu prawa nazywania się narodem, a jednak jest narodem i od dwóch tysięcy lat nie pragnie niczego więcej, niż zaprzestać wiecznej tułaczki i poczuć pod znużonymi stopami ziemię, cichą, spokojną ziemię.

Ale najtragiczniejsze w tragedii Żydów XX stulecia było to, że cierpiąc, nie widzieli sensu w tym cierpieniu i nie poczuwali się do winy. Ich praojcowie i przodkowie, skazani na wygnanie w średniowieczu, wiedzieli przynajmniej, że cierpią za swoją wiarę, za swoje prawa. Posiadali jeszcze ów talizman duchowy, jaki ludzie współcześni utracili od dawna: niewzruszoną wiarę w Boga. Żyli i cierpieli w dumnym urojeniu, że są narodem wybranym, że Stwórca świata wyznaczył im los, specjalne posłannictwo, a prorocze słowa Biblii starczyły im za prawo i nakaz. Kiedy rzucano ich na stos, przyciskali do piersi swoje święte księgi i trawieni żarem wewnętrznym, nie odczuwali tak silnie ognia pożerających płomieni. Gdy gnano ich z jednego kraju do drugiego, wiedzieli, że pozostaje im jeszcze ostatnia ojczyzna, ich ojczyzna w Bogu, z której nie przepędzi ich ziemska potęga, ani król, ani cesarz, ani inkwizycja. Dopóki wiązała ich wspólna religia, stanowili jeszcze wspólnotę – i w tym tkwiła ich siła. Gdy ich wypędzano, prześladowano, rozumieli, że muszą odpokutować za swoją winę, za to, że pragnęli odróżnić się i wyodrębnić religią i obyczajami od innych narodów świata. Ale Żydzi w XX wieku nie byli już wspólnotą. Nie łączyła ich wspólna wiara, swoją przynależność do żydostwa traktowali raczej jako balast niż jako powód do dumy i nie poczuwali się do żadnego posłannictwa. Nie trzymali się świętych ongi ksiąg i nie chcieli używać starego wspólnego języka. Pragnęli zżyć się z narodami, wśród których mieszkali, zespolić z nimi całkowicie; do tego celu dążyli niecierpliwie, aby mieć wreszcie spokój przed prześladowaniami i wytchnienie w odwiecznej tułaczce. Tak się więc stało, że złączeni z innymi narodami, czując się bardziej Francuzami, Niemcami, Anglikami, Rosjanami niż Żydami, nie rozumieli się nawzajem.

Teraz dopiero, gdy wrzucono ich wszystkich do jednego worka i rozsypano wśród pyłu wędrownych dróg – dyrektorzy banków z pałaców w Berlinie i szamesi z gmin ortodoksyjnych, profesorowie filozofii z Paryża, dorożkarze z Rumunii, grabarze i laureaci Nagrody Nobla, śpiewaczki-primadonny i płaczki pogrzebowe, literaci i destylatorzy wódek, bogacze i nędzarze, wielcy i mali, pobożni i postępowi, lichwiarze i mędrcy, syjoniści i asymilatorzy, Aszkenazyjczycy i Sefardyjczycy, sprawiedliwi i niesprawiedliwi oraz ci, którzy uważali się od dawna za wyjętych spod klątwy, chrzczeni i mieszańcy – dopiero teraz Żydzi poczuli przymusową więź, jakiej nie doznawali od setek lat. Po raz pierwszy od czasu wygnania z Egiptu połączyła ich znów wspólnota wypędzonych. Ale dlaczego los ścigał zawsze tylko ich? Jaki był powód, jaki sens, jaki cel tych niezrozumiałych prześladowań? Wypędzano ich z różnych krajów, ale własnego im nie przyznawano. Mówiono im: „nie mieszkajcie razem z nami”, ale nie mówiono, gdzie mają mieszkać. Przypisywano im winę, ale nie dawano możliwości odpokutowania. W czasie ucieczki patrzyli na siebie płonącymi oczyma. „Dlaczego ja? Dlaczego ty? Dlaczego ja razem z tobą? Nie znam cię, nie rozumiem twojego języka, nie pojmuję twojego sposobu myślenia, nic mnie z tobą nie łączy. Dlaczego my wszyscy?” – I nikt nie miał na to odpowiedzi.

Nawet Freud, najświetniejszy umysł tej epoki, z którym często w owych czasach rozmawiałem, nie widział żadnego wyjścia, żadnego sensu w tym bezsensie. A może właśnie w tym tkwi ostateczny, mistyczny sens żydostwa, które w zagadkowy sposób potrafi wszystko przeżyć i przetrwać, żeby odwieczne pytanie Hioba do Wiekuistego nie zostało całkowicie zapomniane na tej ziemi.

xxx

To, co decyduje o tym, że Żydzi rządzą światem to:

• rozproszenie
• asymilacja
• monopol na emisję pieniądza
• monopol w handlu

Żeby panować nad światem, to trzeba być rozproszonym po nim. Żeby skutecznie podporządkować sobie narody rdzenne, to trzeba się z nimi zasymilować, czyli trzeba udawać, że jest się członkiem danego narodu, a jednocześnie pozostawać Żydem. I tu zaczyna się kwadratura koła, czyli asymilacja pozorna prowadzi, prędzej czy później, do asymilacji faktycznej, co tak obrazowo przedstawił Zweig, opisując życie Żydów w Wiedniu na przełomie wieków i na początku XX wieku. Napisał, że nigdzie nie było im tak dobrze, z wyjątkiem Hiszpanii w XV wieku, jak w Austrii. A to oznaczało, że w obu przypadkach doszło, czy może dochodziło, do faktycznej asymilacji.

Panowanie nad światem wymaga rozproszenia i pozornej asymilacji. Gdy ta asymilacja staje się faktyczną, to dominacja nad światem wymyka się z rąk. Żydowskie kierownictwo, czy ci, którzy nimi kierują, muszą reagować. Co w takim wypadku należy czynić? Co można zrobić z ludźmi, którzy dorobili się czegoś, żyją wygodnie, chodzą do kawiarń czy piwiarń, na koncerty czy wystawy, komponują czy piszą książki w języku niemieckim, a nie – hebrajskim? Mówiąc brutalnie, trzeba ich wymordować lub wygonić i zastąpić innymi, którzy zachowali w sobie żydowski pierwiastek i którym jeszcze coś się chce. Jakkolwiek brutalnie by to brzmiało, nie ma innej metody, by pozostałych Żydów zjednoczyć, ożywić w nich żydowskość i zmotywować do działania.

Można więc, w pewnym uproszczeniu, powiedzieć, że historia świata sprowadza się do takich cyklicznych wypędzeń i holokaustów. A kto to robi? Jeśli Żydzi są tak potężni, a przede wszystkim rządzą pieniądzem, to czy to nie oni sami są sprawcami tych drastycznych procesów? Nawet jeśli, po części, są w to zaangażowani członkowie narodów rdzennych, to tylko dlatego, że są od nich uzależnieni.

Czy zatem w rewolucji francuskiej chodziło o to, by starą nieżydowską arystokrację zastąpić żydowskim mieszczaństwem? Ta arystokracja również była żydowska, tylko chyba już za bardzo zasymilowana i gnuśna. Czyż starzy austriaccy arystokraci, Schwarzenberg i Lobkowitz, nie byli, jak same nazwiska wskazują, Żydami? Najwyraźniej czas przed II wojną światową dojrzał, według kierowników żydostwa, do „ostatecznego rozwiązania”, które nie było żadnym ostatecznym rozwiązaniem, bo przecież Hitler nie zajął całej Europy, nie mówiąc o świecie. Chodziło tylko o kolejne przetasowanie wśród Żydów, by tych zblazowanych zastąpić nowymi i by na nowo pobudzić żydowską solidarność i aktywność.

Ciągłe przemieszczanie Żydów i permanentne ich przekonywanie o zagrożeniu, jakie im grozi ze strony narodów rdzennych, jest niezbędne do zachowania żydowskiej tożsamości. Ciągłe przemieszczanie się Żydów wśród narodów rdzennych pozwala im nie tylko na czerpanie z ich mądrości czy doświadczeń, ale również na akumulowanie tej wiedzy i przekazywanie następnym pokoleniom.

Gromadzona przez stulecia, nieznajdująca ujścia energia intelektualna związała się ze zmęczoną już nieco tradycją, nasyciła ją, ożywiła, odświeżyła nową siłą i niezmordowaną ruchliwością. – pisał Zweig. Ta intelektualna przewaga Żydów właśnie z tego wynika, a nie z tego, jak nam próbują oni wmówić, z ich genetycznej wyższości. Nie przypadkiem większość pisarzy czy tłumaczy w różnych krajach to Żydzi. Ciągłe obracanie się wśród różnych narodów wymusza naukę ich języków, czyli rozwijanie tych zdolności i nie tylko tych.

Kryzys wśród żydostwa już w końcu XIX wieku skłonił ich do szukania rozwiązania tego problemu, czyli postępującej asymilacji faktycznej. Lekarstwem na to miał być nie tylko holokaust, ale też syjonizm i stworzenie w Palestynie żydowskiego państwa. Jednak historia państwa Izrael pokazuje, że własne państwo żydowskie również jest problemem i powoduje jakąś degrengoladę Żydów i stąd zapewne ciągłe wojny na Bliskim Wschodzie, które mają na celu utrzymanie ich w ryzach. Nie do końca to się chyba udaje i dlatego być może koniecznością jest szukanie bardziej radykalnego środka i prowokowanie Iranu, który od czasów perskich jest rządzony przez Żydów, ma być tym rozwiązaniem.

Wygląda więc na to, że dzieje świata sprowadzają się do ciągłej walki Żydów o utrzymanie żydostwa w ryzach, tak by nie ulegało ono asymilacji faktycznej z narodami rdzennymi, co jest warunkiem koniecznym do utrzymania ich dominacji nad nimi, a tym samym nad światem. Wymaga to ofiar nie tylko ze strony żydowskiej, ale również i innych narodów.

x

Stefan Zweig opuścił Austrię w 1934 roku. Zostawił tam wszystko, co miał, zarówno w sensie materialnym jak i emocjonalnym. Początkowo wyjechał do Anglii, następnie przebywał w Stanach Zjednoczonych i w końcu dotarł do Brazylii, gdzie w lutym 1942 roku popełnił samobójstwo.